Dyletswydd Economaidd-gymdeithasol: trosolwg

Er i’r Dirprwy Weinidog a’r Prif Chwip nodi y byddai’r ddyletswydd yn cychwyn ar 29 Medi 2020, mae Llywodraeth Cymru wedi ailflaenoriaethu ei busnes i adlewyrchu natur argyfwng coronafeirws (COVID 19), na welwyd ei debyg o’r blaen. Felly, cytunwyd ar ddyddiad diwygiedig ar gyfer y ddyletswydd. Bydd y ddyletswydd nawr yn dod i rym ar 31 Mawrth 2021.

Bydd y ddyletswydd yn adnodd allweddol i gefnogi’r mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ac yn rhywbeth a fydd yn eithriadol o bwysig pan fyddwn yn dod yn ôl i drefn ar ôl yr argyfwng presennol.

Nod cyffredinol y ddyletswydd yw sicrhau gwell canlyniadau i’r rheini sy’n wynebu anfantais economaidd-gymdeithasol. 

Bydd y Ddyletswydd Economaidd-gymdeithasol yn cefnogi hyn drwy sicrhau bod y rheini sy’n gwneud penderfyniadau strategol: 

• yn ystyried tystiolaeth ac effaith bosibl
• drwy ymgynghori ac ymgysylltu, yn deall barn ac anghenion y rhai y mae’r penderfyniad yn effeithiornynt, yn enwedig y rheini sy’n dioddef anfantais economaidd-gymdeithasol
• yn croesawu her a chraffu
• yn sbarduno newid yn y ffordd y caiff penderfyniadau eu gwneud a’r ffordd y mae llunwyr penderfyniadau yn gweithredu.

Nid yw’r ddyletswydd yn ei gwneud hi’n ofynnol i gyrff cyhoeddus ystyried sut i leihau anghydraddoldebau y mae rhywun sy’n ddarostyngedig i reolaeth fewnfudo yn eu profi.

Thema allweddol a ddeilliodd o’r ymgynghoriad Cymru fwy Cyfartal – Cychwyn y Ddyletswydd Economaidd-gymdeithasol, oedd i bob corff cyhoeddus, gan gynnwys y rheini nad ydynt wedi’u rhestru yn y Rheoliadau, weithredu mewn modd sy’n cyd-fynd â’r ddyletswydd.

Felly, er mai dim ond y cyrff cyhoeddus hynny a nodir yn y rheoliadau fydd â dyletswydd statudol i gydymffurfio â nhw ac ystyried unrhyw ganllawiau a gyhoeddir, byddem yn annog pob corff cyhoeddus arall i ystyried yr adnoddau sydd ar gael i’w helpu i wneud penderfyniadau.

Mae hyn yn cynnwys y canllaw sydd eisoes wedi’i gyhoeddi, er mwyn helpu i baratoi cyrff cyhoeddus perthnasol ar gyfer cychwyn y ddyletswydd.

Mae gan Weinidogion Cymru bwerau dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 i gyflwyno’r Ddyletswydd Economaidd-gymdeithasol ar gyfer cyrff cyhoeddus penodedig yng Nghymru.

Byddai’n ddiangen ac yn amhriodol ceisio ei deddfu drwy basio deddfwriaeth sylfaenol arall.

Mae’n rhaid i gyrff penodedig ddangos sut maent yn bodloni’r gofyniad statudol. Fodd bynnag, argymhellir y dylai cyrff cyhoeddus perthnasol ddangos tystiolaeth o drywydd archwilio clir ar gyfer pob penderfyniad a wneir dan y Ddeddf, gan ddefnyddio prosesau sy’n bodoli eisoes, megis prosesau asesu effaith a systemau ar gyfer ymgysylltu.

Mae enghreifftiau o sut y gall corff cyhoeddus ddangos sylw dyledus wedi’u cynnwys yn y canllaw i helpu cyrff cyhoeddus perthnasol i baratoi ar gyfer cychwyn y ddyletswydd.

Yn ei rôl fel rheoleiddiwr Deddf Cydraddoldeb 2010 i gefnogi cyrff cyhoeddus perthnasol, mae gan y Comisiwn bwerau i hyrwyddo a darparu cyngor ac arweiniad, a chyhoeddi ymchwil, ar weithredu’r Ddyletswydd Economaidd-gymdeithasol yng Nghymru. Nid yw’n defnyddio ei bwerau gorfodi llawn yng nghyswllt y ddyletswydd gan nad yw Deddf 2010 yn sefydlu ‘gwahaniaethu economaidd-gymdeithasol ‘ –
statws economaidd-gymdeithasol – fel nodwedd warchodedig yn y Ddeddf, ac felly ni fydd y Comisiwn yn ymgymryd â gorfodaeth ar sail ‘gweithred anghyfreithlon’.

Ar ôl i’r ddyletswydd gael ei chychwyn, os bydd corff cyhoeddus perthnasol yn methu cyflawni’r ddyletswydd, gall unigolyn neu grŵp y mae penderfyniad y corff cyhoeddus hwnnw yn effeithio’n andwyol ar ei fuddiannau, gyflwyno hawliad adolygiad barnwrol yn erbyn yr awdurdod hwnnw. 

Gall y Comisiwn gefnogi unigolyn neu grŵp yng nghyswllt unrhyw her o’r fath, neu ymgymryd â her o’r fath ei hun.

Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod cyrff cyhoeddus perthnasol yn gweithredu’n wahanol ac felly mae’n awyddus i annog arloesedd wrth gyflawni’r ddyletswydd, gan groesawu gwahanol ddulliau gweithredu. Pan fydd y Rheoliadau sy’n gosod y ddyletswydd ar y cyrff perthnasol yn cael eu cyflwyno yn y Senedd, bydd Memorandwm Esboniadol, gan gynnwys Asesiad Effaith Rheoleiddiol (RIA) yn cael ei gyhoeddi hefyd.

Bydd yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn amlinellu’r costau a’r buddion amcangyfrifedig sy’n gysylltiedig â y dyletswydd. Bydd hyn yn cynnwys costau refeniw, cyfalaf a chyfle. 

Caiff y costau hyn eu datblygu mewn partneriaeth â rhanddeiliaid allweddol er mwyn  sicrhau’r amcangyfrif gorau.

Fel y cyfeirir atynt o dan ‘sylw dyledus’ yn adran 4 y canllaw4 ‘Diffinio’r termau allweddol’ i helpu cyrff cyhoeddus i baratoi ar gyfer cychwyn y ddyletswydd, dylai cyrff cyhoeddus perthnasol ystyried sut y maent yn ymgorffori’r ddyletswydd yn y prosesau presennol; gellid ystyried y cyfle hwn drwy’r canlynol: 

• agwedd integredig at asesu effaith
• agwedd ehangach at ymgysylltu ac ymwneud i gynnwys anfantais economaidd-gymdeithasol
• datblygu fframweithiau craffu i gynnwys craffu ar effaith yng nghyswllt anghydraddoldeb canlyniad sy’n deillio o anfantais economaidd-gymdeithasol
• agwedd integredig at gynllunio ac adrodd
• datblygu mesurau perfformiad Integredig
• ystyried atal anghydraddoldeb o ran y canlyniad a achosir gan anfantais economaidd-gymdeithasol drwy gymhwyso pum ffordd o weithio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol.

Mae Adran 9 y canllaw ‘Bodloni’r ddyletswydd o ddydd i ddydd’ yn cynnwys enghraifft o sut y gall cyrff cyhoeddus perthnasol gyflawni’r ddyletswydd o ddydd i ddydd. Mae hyn yn cael ei nodi mewn pum cam.

Mae’r ddyletswydd yn berthnasol i holl benderfyniadau cyrff cyhoeddus penodedig a wneir ar ôl y dyddiad cychwyn.

Gan mai dim ond cyrff cyhoeddus penodedig sy’n ddarostyngedig i’r ddyletswydd, mae’r ddyletswydd yn aros gyda’r corff hwnnw. Felly, nid yw’r gofyniad i gyflawni’r ddyletswydd yn trosglwyddo i drydydd parti drwy gaffael, comisiynu neu ei roi ar gontract allanol.

Fodd bynnag, mewn amgylchiadau lle ystyrir y gweithgaredd caffael ei hun gan gorff cyhoeddus penodol i ymgymryd â’r ddyletswydd, rhaid i’r corff cyhoeddus perthnasol ystyried sut mae trefniadau o’r fath yn lleihau anghydraddoldebau canlyniadau a achosir gan anfantais economaidd-gymdeithasol.

Pan fydd corff penodedig yn gweithio mewn partneriaeth â chyrff nad yw’r ddyletswydd yn berthnasol iddynt, dim ond i’r corff penodedig y mae’r ddyletswydd yn berthnasol. Er enghraifft, caiff cynlluniau llesiant lleol dan Ran 4 o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 eu datblygu a’u perchenogi gan amrywiaeth o bartneriaid, ond dylai’r cyrff cyhoeddus hynny sy’n ddarostyngedig i’r ddyletswydd sicrhau eu bod yn cyflawni eu dyletswydd drwy ystyried sut bydd elfennau o’r cynllun y maent yn gyfrifol amdanynt yn lleihau’r anghydraddoldebau a achosir gan anfantais economaidd-gymdeithasol.

Anogir pob corff cyhoeddus yng Nghymru i gefnogi’r ddyletswydd.

Ni fydd y ddyletswydd yn gymwys i ysgolion. Mae Cyrff Llywodraethu Ysgolion yn cael eu creu gan adran 19 o Ddeddf Addysg 2002 ac yn gorfforaethau statudol. Felly mae ganddynt hunaniaeth gyfreithiol neilltuol i’r Awdurdodau Lleol.