Coffáu Cyhoeddus yng Nghymru: canllawiau - Coffáu Cyhoeddus yng Nghymru: gwneud penderfyniadau, egwyddorion ac ymarfer

Mae Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol yn rhoi’r cyfrifoldeb ar gyrff cyhoeddus i ‘gyflwyno’r naratif hanesyddol priodol, gan hyrwyddo a chyflwyno disgrifiad cytbwys, dilys ac wedi’i ddad-wladychu o’r gorffennol, disgrifiad sy’n cydnabod anghyfiawnderau hanesyddol ac effaith gadarnhaol cymunedau ethnig lleiafrifol.’

Fel mae Rhan 1, Coffáu Cyhoeddus yng Nghymru: deall y problemau, wedi dangos, mae coffáu cyhoeddus yn rhan hynod weladwy o'r naratif hanesyddol ac i anrhydeddu'r cyfrifoldeb hwn, dylai cyrff cyhoeddus gymryd pedwar cam. 

1. Rhoi fframwaith ar waith ar gyfer gwneud penderfyniadau cynhwysol sy'n clywed ac yn gweithredu ar brofiad cymunedau amrywiol.
2. Pennu amcanion clir ar gyfer yr hyn y mae cyrff cyhoeddus am ei gyflawni. 
3. Cytuno ar feini prawf i lywio penderfyniadau.
4. Gweithredu i sicrhau bod coffáu cyhoeddus yn addas ar gyfer cenedlaethau’r a'r dyfodol.

Trafodir hyn yn fanylach isod.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae'n ymwneud â grymuso ein cymunedau i wneud penderfyniadau ar y cyd sy'n ymwneud â chofebion cyhoeddus sy’n bodoli eisoes ... dylid dilyn prosesau ymgynghori ac ymgysylltu i alluogi cymaint o gynhwysiant â phosibl.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Dwi eisiau cerdded i lawr y stryd a gweld newid go iawn.

Mae gwneud penderfyniadau cynhwysol lle gwneir ymdrech wirioneddol i gael ac i glywed lleisiau cymunedau amrywiol, gan gynnwys pobl Dduon, Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig, yn hanfodol os yw coffáu cyhoeddus am helpu i ddod â chymunedau at ei gilydd. 

Yn anochel, bydd adegau pan fydd pobl yn gwahaniaethu'n sylweddol yn eu barn am goffáu cyhoeddus neu yn eu hymatebion iddynt, gan ddibynnu ar eu gwleidyddiaeth, crefydd, cefndir ethnig, teulu, diddordebau, cysylltiadau lleol, neu brofiad arall o fywyd. Er mwyn hyrwyddo cydlyniant cymdeithasol a chreu Cymru deg, agored a gwrth-hiliol, mae angen ffyrdd o wrando ar safbwyntiau gwahanol er mwyn i'r penderfyniadau gorau posibl gael eu gwneud am sut i ymdrin â chofebion sy'n bodoli eisoes ac ystyried prosiectau newydd.

Mae gwneud penderfyniadau cynhwysol lle gwneir ymdrech wirioneddol i gael ac i glywed lleisiau cymunedau amrywiol, gan gynnwys pobl Dduon, Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig, yn hanfodol os yw coffáu cyhoeddus am helpu i ddod â chymunedau at ei gilydd.

Yn anochel, bydd adegau pan fydd pobl yn gwahaniaethu'n sylweddol yn eu barn am goffáu cyhoeddus neu yn eu hymatebion iddynt, gan ddibynnu ar eu gwleidyddiaeth, crefydd, cefndir ethnig, teulu, diddordebau, cysylltiadau lleol, neu brofiad arall o fywyd. Er mwyn hyrwyddo cydlyniant cymdeithasol a chreu Cymru deg, agored a gwrth-hiliol, mae angen ffyrdd o wrando ar safbwyntiau gwahanol er mwyn i'r penderfyniadau gorau posibl gael eu gwneud am sut i ymdrin â chofebion sy'n bodoli eisoes ac ystyried prosiectau newydd.

Yn ddelfrydol, bydd y dewis o ba hanes i'w goffáu yn ein gofodau cyhoeddus a sut rydyn ni'n gwneud hynny’n fynegiant o werthoedd a delfrydau sy'n cael eu rhannu gan bawb. Yn hanesyddol, gwnaed penderfyniadau o'r fath ar ran cymdeithas gan yr ychydig breintiedig oedd â dylanwad gwleidyddol ac oedd â'r cyfoeth i greu cofebion. Yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain ni ddylid coffáu heb gynrychiolaeth i gymunedau sydd wedi eu heffeithio, a ddylai gael llais pryd bynnag y cynigir newidiadau.

Image

Dyfyniad gan ymatebydd yn The Colston Statue: What Next? gan Gomisiwn Hanes 'We are Bristol’:

Nawr ei fod wedi’i symud rwy’n teimlo’n bositif, ond rwy’n anghytuno â’r ffordd y cafodd ei symud. Ddylai torf flin ddim gallu gwneud penderfyniadau o’r fath. Dylai fod wedi cael ei dynnu i lawr yn gynharach gan y cyngor.

Ar 7 Mehefin 2020, yng nghanol protestiadau byd-eang Black Lives Matter yn erbyn hiliaeth yn dilyn llofruddiaeth George Floyd gan yr heddlu yn UDA, cafodd y cerflun o fasnachwr caethweision o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, Edward Colston ym Mryste ei ddymchwel a'i daflu i'r harbwr. Cafodd y cerflun ei adfer yn ddiweddarach a'i ddefnyddio fel canolbwynt ar gyfer arddangosfa dros dro yn amgueddfa M Shed Bryste, a wahoddodd ymwelwyr i gymryd rhan mewn arolwg ar-lein ar ddyfodol y cerflun a'i blinth. Derbyniwyd bron i 14,000 o ymatebion. Dywedodd 65% o drigolion Bryste eu bod yn teimlo'n gadarnhaol am dynnu’r cerflun i lawr tra bod 27% yn teimlo'n negyddol am hynny. Roedd 74% o blaid arddangos y cerflun mewn amgueddfa ym Mryste. Roedd 12% am weld y cerflun yn cael ei drwsio a'i adfer ar ei blinth tra bod 4% yn gobeithio y byddai'n cael ei ddinistrio neu ei osod mewn storfa allan o olwg y cyhoedd. Cyhuddodd aelodau o'r ddau leiafrif hyn eu gwrthwynebwyr o 'wyngalchu' neu geisio 'dileu' hanes. Ymhlith yr ymatebwyr a oedd yn teimlo'n negyddol am ddymchwel y cerflun, anaml y soniwyd am ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig y cerflun rhestredig gradd II: roedd y pryder yn fwy ynghylch natur 'dreisgar' ac 'annemocrataidd' y weithred gyda thrigolion hŷn Bryste yn enwedig yn pryderu am 'mob rule.’ Anogodd un ymatebwr Gyngor Dinas Bryste i'w 'Roi yn ôl nes bod ymgynghoriad priodol. Ni ddylai gael ei benderfynu gan fandaliaid.’ 

2.1.1 Ymgysylltu cynnar

Mae 'Dim byd amdanom ni, hebom ni' yn egwyddor sylfaenol o wneud penderfyniadau cynhwysol, lle mae'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau’n gwrando ar bob cymuned yr effeithir arnynt ac yn eu hystyried. Pan fydd penderfyniadau i'w gwneud ynglŷn â chofebion presennol neu newydd, neu ynglŷn â chreu polisïau ar gyfer coffáu cyhoeddus, dylai cyrff cyhoeddus gynnwys cymunedau amrywiol a chlywed amrywiaeth o safbwyntiau o'r cychwyn cyntaf. Bydd ymgysylltu â phobl yn gynnar yn y broses a gwrando ar leisiau anghytûn yn helpu i sicrhau consensws eang. Mae prosiectau'n debygol o gael canlyniadau llawer gwell pan fydd cymunedau'n cymryd rhan o gamau cynnar prosiect pan fydd llawer o opsiynau'n dal i fod ar gael. Mae'n rhy hwyr i'w cynnwys pan fydd rhywbeth sydd eisoes wedi'i gynllunio heb eu mewnbwn yn mynd o'i le. 

I nodi:

• Mae ymgysylltu cynnar yn egwyddor bwysig pan gychwynnir prosiect, boed hynny gan gyrff cyhoeddus, grwpiau gwirfoddol neu ddatblygwyr preifat.
• Dylai cyrff cyhoeddus sicrhau bod lleisiau pobl Ddu, Asiaidd ac Ethnig Lleiafrifol a phobl â nodweddion gwarchodedig eraill, gan gynnwys y rhai sy'n cael eu hesgeuluso mewn naratifau hanesyddol o'r gorffennol a'r presennol, yn cael mwy o sylw a'u dathlu.

2.1.2 Adnabod eich cymuned

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Y broblem ... y mae angen i awdurdodau lleol ymdrin ag ef yw beth yw ystyr cymunedau iddyn nhw. Mae angen iddyn nhw egluro hyn. Oherwydd mae'n wahanol pan fyddwch chi'n ymdrin â'r lleoliad neu'r gofod cymdeithasol. Mae dwy agwedd ar hyn sy'n achosi llawer o ddryswch — a dwi'n siarad fel cymdeithasegydd nawr — beth yw ystyr cymunedau iddyn nhw, a beth yw cymdogaethau iddyn nhw? … Beth yw cenedligrwydd, beth yw ethnigrwydd a beth yw hil? … Mae llawer o bobl liw sy'n [ystyried eu hunain yn] Gymry o ran cenedligrwydd ac yn Gymreig o ran ethnigrwydd, am fod llawer ohonynt yn hanner Cymry ... Mae yna bobl â lliw croen gwahanol yn ystyried eu hunain yn Gymry ac yn dod o drydedd neu bumed genhedlaeth.

Mae'r term 'cymuned' yn cael ei ddefnyddio'n eang iawn ac yn llac iawn mewn cyd-destunau gwahanol. Gallai gyfeirio at ardal neu gymdogaeth (megis ardal cyngor cymuned) neu at grŵp o bobl sy'n gysylltiedig mewn rhyw ffordd arall; er enghraifft, drwy iaith, ethnigrwydd, diddordeb arbennig, ffydd, neu rywedd. Mae coffáu cyhoeddus yn cyffwrdd â llawer o'r canfyddiadau hyn o gymuned sy’n gorgyffwrdd.

Gall coffáu weithio ar fwy nag un lefel. Gall fod yn ddatganiad am gymeriad a hanes yr ardal leol, felly mae’n bosib mai pobl leol sydd â'r diddordeb mwyaf ynddynt. Mae deall sut y gall yr effaith gael ei theimlo’n lleol yn dibynnu ar gael darlun da o'r ddemograffeg o ran oedran, iaith, hil a rhyw, er enghraifft. Mae hon yn llinell sylfaen werthfawr ar gyfer sefydlu ffyrdd effeithiol o ymgysylltu. 

Ond mae coffáu’n ddatganiadau am berthynas yr ardal â hanes llawer ehangach hefyd. Efallai eu bod nhw 'am' lawer iawn o bobl sy'n byw ymhell y tu hwnt i'r ardal leol. Efallai y bydd dimensiwn rhyngwladol i bersonoliaethau a digwyddiadau a goffeir yng Nghymru. Mae gan ardaloedd lleol ffiniau hydraidd felly gall coffáu cyhoeddus gael ei brofi gan lawer o bobl o'r tu allan i'r ardal gyfagos; er enghraifft, pobl sy'n dod i'r gwaith neu ddefnyddio gwasanaethau, ac ymwelwyr. Mae hyn yn golygu ei bod hi’n bwysig ystyried pa neges sy'n cael ei chyfleu i'r cynulleidfaoedd ehangach hyn hefyd.

Gall penderfyniadau ynglŷn â choffáu gael effeithiau ymhell y tu hwnt i'r gymdogaeth gyfagos felly. Efallai y bydd angen i ymgysylltu â gwneud penderfyniadau gwmpasu nid yn unig gymunedau gwahanol o fewn y fro, ond grwpiau buddiant arbennig y tu hwnt iddi hefyd (er enghraifft, disgynyddion, cymdeithasau dinesig a hanes, cymdeithasau cyn-filwyr a sefydliadau sy'n gysylltiedig â nodweddion gwarchodedig perthnasol). Lle mae cysylltiadau rhyngwladol clir, efallai y bydd cyfle hefyd i weithio gyda phartneriaid rhyngwladol sydd â diddordeb cyffredin mewn archwilio'r cysylltiadau hanesyddol hyn yn onest. 

I nodi:

• Dylai fod gan gyrff cyhoeddus ddealltwriaeth dda o gymeriad a chyfansoddiad y cymunedau lluosog lle gellid teimlo effaith cofebion cyhoeddus.
• Dylen nhw ystyried a fydd eu penderfyniadau’n cael effaith ar bobl y tu hwnt i'r ardal gyfagos a nodi dulliau priodol o ymgysylltu â nhw. 

2.1.3 Meithrin cysylltiadau

I fod yn llwyddiannus, mae gwneud penderfyniadau cynhwysol yn dibynnu ar berthynas gref a pharhaol rhwng y corff cyhoeddus a'i gymunedau lleol. Wrth feithrin y cysylltiadau hyn mae angen datblygu dyfnder; er enghraifft, gweithio'n agos gyda grŵp penodol, a datblygu ehangder hefyd, megis estyn allan i sawl cymuned yn yr ardal a thu hwnt iddi. 

Mae yna lawer o gymunedau sy'n parhau'n anweledig mewn dulliau traddodiadol o ymgynghori. Gall cyrff cyhoeddus ehangu eu hymgysylltiad drwy weithio gyda; er enghraifft, grwpiau ffydd, cymdeithasau mudiadau gwirfoddol, cymdeithasau buddiant arbennig a sefydliadau eraill yn y trydydd sector. Mae ganddynt eu swyddogion cydlyniant cymunedol eu hunain hefyd sy'n gallu nodi a darparu cysylltiadau â phartneriaid newydd. 

I nodi:

• Dylai cyrff cyhoeddus feithrin perthynas gynhwysol o'r dechrau yn y broses o wneud penderfyniadau.
• Dylen nhw fod yn ymwybodol o’r lleisiau nad ydynt yn cael eu clywed ac ymgysylltu â'r gymuned yn yr ystyr ehangaf, gan gofio pobl o bob treftadaeth ac ethnigrwydd.
• Dylen nhw fod yn greadigol yn y broses ymgynghori drwy estyn allan i grwpiau newydd.

2.1.4 Cyrraedd y gymuned

Gall ymgynghori fod yn gymhleth ac yn gostus, ond mae estyn allan i'r gymuned i sefydlu consensws trwy brosesau cynhwysol yn cyfrannu at gydlyniad cymunedol ac yn helpu i sicrhau newid cadarnhaol. Mae penderfyniadau ar beth i'w wneud ag enghreifftiau o goffáu dadleuol neu gytuno ar feini prawf ar gyfer rhai newydd yn werth buddsoddi ynddyn nhw. Serch hynny, dylai'r dulliau ymgysylltu fod yn gymesur â sensitifrwydd ac effaith yr unigolyn. 

Ffynonellau gwybodaeth ffurfiol ac anffurfiol 

Cyfranogwr mewn gweithdy:

… mae gan bobl ar lawr gwlad lawer o wybodaeth na fyddai gan yr arbenigwyr o reidrwydd ... mae'n debyg na fyddai'r arbenigwyr yn ymwybodol o’r wybodaeth honno.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae'n bwysig ein bod yn gofalu am yr ymchwil, y bobl rydym ni am eu dathlu, a'n bod yn sicrhau ei fod yn cyd-fynd â’r farn bresennol o'r hyn yr ydym yn ei wneud ... Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn bod yr addysg, bod yr ymchwil a'r dysgu o gamgymeriadau'r gorffennol a phrofiadau'r gorffennol yn cael eu hystyried o ddifri.

Mae angen i benderfyniadau am goffáu cyhoeddus fod yn ymateb i bryderon y gymuned a chael eu llywio gan wybodaeth arbenigol. Mae'r ddealltwriaeth o fewn cymunedau ac arbenigedd arbenigol yn amhrisiadwy yn y broses o wneud penderfyniadau a gellir eu dwyn ynghyd mewn fforymau neu baneli a sefydlir i geisio safbwyntiau a dod o hyd i gonsensws.

Gall arbenigwyr, fel cymdeithasegwyr a haneswyr, gyfrannu llawer i'r broses ond mae ail farn yn werthfawr bob amser. Efallai bod gan haneswyr, er enghraifft, ddehongliadau gwahanol neu wahanol ffynonellau o dystiolaeth ond nid ffeithiau gwahanol. Gall eu dehongliadau o hanes fod yn hynod bersonol, gan gysylltu ffeithiau â theimladau ac â'u hymdeimlad eu hunain o hunaniaeth yn ddibynnol ar eu cefndir. Mae'n werth cofio bod y niferoedd uchel o haneswyr gwyn o gymharu â hunaniaethau eraill yn gallu gwyro dealltwriaeth. Felly, dylid ystyried ffyrdd o gefnogi mwy o ymchwil sy'n cael ei chreu o fewn cymunedau lleiafrifol.

Ymgysylltu: dyfnder

Er mwyn ymgysylltu'n drylwyr, gall gweithio gyda nifer fach o bobl sy'n cynrychioli gwahanol fuddiannau fod yn werthfawr. Mae llawer o ffyrdd o ffurfio grŵp i werthuso materion a chynnig atebion, ond gall recriwtio drwy wahoddiad fod yn fwy effeithiol na galwad agored, yn enwedig ar gyfer estyn allan i rannau o'r gymuned nad ydynt yn ymgysylltu fel arfer. 

Wrth weithio'n uniongyrchol gyda chynrychiolwyr o wahanol gymunedau, mae'n bwysig bod yn glir ynglŷn â phwy sy'n cael eu cynrychioli a sut. Mae'n annhebygol y bydd un neu ddau o bobl yn gallu siarad ar ran cymunedau cymhleth, heb sôn am gynrychioli grwpiau ethnig neu gyfandiroedd cyfan, neu wareiddiadau gyda miloedd o flynyddoedd o hanes. Fel y dywedodd un cyfranogwr gweithdy: ‘Y cyfan alla i ei ddweud yw fy mod i’n casglu lleisiau ein cymuned.’ Bydd cyrff cyhoeddus yn agored bob amser i'r cyhuddiad o fethu ag ymgynghori â'r bobl gywir ond mae dangos parodrwydd i ddeall hanes a diwylliant pwy sydd yn y fantol a gwerthfawrogi cymhlethdod cymunedau yr effeithir arnynt yn fan cychwyn pwysig.

Bydd angen i gyrff cyhoeddus gydnabod a mynd i'r afael â'r rhwystrau i gymryd rhan, sy’n amrywio o sinigiaeth am werth ymgynghori i gyfyngiadau amser ac arian ac ystyriaethau lleoliad ac iaith. 

Ymgysylltu: ehangder

Mae gan ymgysylltu ar-lein, gan ddefnyddio rhwydweithiau cyfryngau cymdeithasol i ledaenu a chasglu gwybodaeth, y potensial i gyrraedd llawer o bobl yn rhad ac yn gyflym waeth beth fo'u lleoliad. Gall arolygon barn byr ar y cyfryngau cymdeithasol, er enghraifft, gyrraedd cynulleidfaoedd iau a chymunedau anghysbell sydd â buddiant. Ond mae perygl i leisiau lleol gael eu boddi gan natur agored y byd digidol ac mae perygl o allgau digidol hefyd. 

Er mwyn lliniaru'r risgiau hyn, mae rôl gyflenwol i ddulliau mwy traddodiadol megis holiaduron ymateb hir, arolygon byr neu daflenni drwy’r drws neu a gaiff eu gadael mewn cyfleusterau cymunedol. Mae cyfweliadau wyneb yn wyneb, lle gall pobl fynegi eu hunain ar lafar, neu gyfarfodydd cyhoeddus yn werthfawr hefyd. Dylid eu hwyluso bob amser fel bod cyfranogwyr yn teimlo'n gyfforddus ynghylch cymryd rhan mewn trafodaethau heriol a allai fod yn emosiynol.

Bydd angen i gyrff cyhoeddus estyn allan at bobl nad ydynt yn ymgysylltu sy'n byw gerllaw'r coffâd hefyd. Efallai na fyddant yn gweld eu hunain fel rhan o unrhyw grŵp a ddiffinnir yn ethnig neu'n ddiwylliannol, ond er hynny maent yn rhyngweithio â'r cofebion o'u cwmpas mewn bywyd bob dydd. Dylid ystyried posteri ar neu o amgylch safleoedd coffáu, canfasio ar y stryd, neu daflen leol sy'n rhoi gwybodaeth a gwahodd cyfranogiad. 

I nodi:

• Diffiniwch rolau’n glir ar y cychwyn i helpu i fagu hyder yn y broses a sicrhau bod cyfranogwyr yn teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi.
• Ystyriwch dalu treuliau a thaliadau i bobl sy'n gwirfoddoli eu hamser.
• Ystyriwch y dewis o leoliad ac amser ar gyfer cyfarfodydd. 
• Byddwch yn barod i weithio drwy sawl iaith — nid dim ond Cymraeg a Saesneg. 
• Defnyddiwch sawl dull o ymgysylltu i ymestyn cyrhaeddiad ac annog mwy o gyfranogiad.
• Gweithiwch gyda phobl Dduon, Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig i nodi a chodi rhwystrau i ymgysylltu.

2.1.5 Y broses ymgysylltu

Mae'n anochel y bydd ymgysylltu cymunedol eang a dwfn yn codi disgwyliadau, ac mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus allu eu rheoli. Mae tryloywder ynglŷn â sut y cyrhaeddir penderfyniadau a chydnabod gwahaniaethau mewn safbwyntiau’n elfennau pwysig wrth feithrin ymddiriedaeth a fydd yn cadw perthynas weithio gadarnhaol yn fyw gyda grwpiau cymunedol.

Mae angen i gyrff cyhoeddus fod yn glir, yn realistig ac yn onest ynglŷn ag amserlenni. Gall grwpiau cymunedol fod yn rhwystredig oherwydd oedi neu ddiffyg gweithredu tybiedig. Dylid egluro prosesau'n glir fel bod pawb dan sylw yn gwybod pryd a sut y bydd eu cyfraniadau'n cael eu cynnwys, a sut y ceir casgliadau terfynol. 

Bydd angen i gyrff cyhoeddus ystyried lles gweithwyr hefyd, a allai wynebu iaith ymosodol, gohebiaeth fygythiol neu dystiolaeth ofidus wrth weithio gyda threftadaeth ddadleuol.

I nodi:

• Dylai cyrff cyhoeddus fod yn dryloyw am ddyfnder ac ehangder cyfraniad y gymuned yn y broses o wneud penderfyniadau.
• Dylen nhw fod yn glir ac yn agored am y broses a sut mae penderfyniadau'n cael eu gwneud.
• Dylen nhw reoli disgwyliadau drwy fod yn agored am yr amserlenni a'r cyllidebau.

Dylai fod gan gofebion cyhoeddus ystyr a phwrpas yn y presennol yn ogystal â’r gorffennol. Mae hyn yn golygu y dylai cyrff cyhoeddus fod yn glir ynglŷn â'r hyn y maen nhw am ei gyflawni drwy goffáu. Mae pennu amcanion clir sy'n diffinio rôl coffáu yn ein mannau cyhoeddus yn fan cychwyn pwysig a dylai gyd-fynd â nodau Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol i hybu dilysrwydd a chydbwysedd, a dealltwriaeth glir wedi’i ddad-wladychu o'r byd. 

Gall yr amcanion hyn gynnig cyfleoedd i ddyfnhau dealltwriaeth a chreu naratif hanesyddol mwy dilys sy'n archwilio straeon heriol yn ogystal â dathlu cyflawniadau ein cymdeithas amrywiol. Efallai y bydd cyfle hefyd i annog cynhwysiant a chynrychiolaeth. 

Beth bynnag yw'r amcanion y cytunwyd arnynt, dylent fod yn sail i'r ffordd y mae cyrff cyhoeddus yn ymateb i unrhyw gynigion sy'n ymwneud â chofebion presennol neu newydd, yn ogystal ag unrhyw gamau gweithredu y gallai cyrff cyhoeddus ddymuno eu cymryd eu hunain.

Gall coffáu fod â gwerth cymunedol clir a gall gyfrannu at lesiant, ond mae angen ystyried ei rôl mewn cyd-destun ehangach hefyd. Mae hyn yn cynnwys sut mae straeon yn cael eu hadrodd mewn mannau eraill, er enghraifft gydag addysgu mewn ysgolion sy'n adlewyrchu natur amlethnig Cymru, ac mewn amgueddfeydd, gan weithio i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb ac ystyried sut y gellir adrodd straeon sy'n gysylltiedig â chaethwasiaeth ac ymerodraeth drwy eu casgliadau.  Mae hefyd yn cynnwys y ffyrdd y mae ymrwymiad i gydraddoldeb ac amrywiaeth yn rhan annatod o bolisïau ac arferion y corff cyhoeddus ei hun.

Image

Ar 9 Mawrth 2015 cafodd cerflun o Cecil Rhodes ar gampws Prifysgol Cape Town ei bledio â charthion. Dros yr wythnosau canlynol bu protestwyr myfyrwyr yn cynnal gorymdeithiau ac yn meddiannu adeiladau gweinyddol, ac ym mis Ebrill pleidleisiodd y brifysgol i symud y cerflun. 

Ganwyd Rhodes (1853 i 1902) yn Lloegr a'i anfon i Drefedigaeth Cape yn Ne Affrica fodern yn ei arddegau. Credai yng ngoruchafiaeth yr hil Eingl-Sacsonaidd a gwelai sefydliadau Prydeinig yn gyfrwng i'r hil hon reoli'r byd. Gwnaeth ffortiwn mewn diemwntau a mwyngloddio aur a sefydlodd y British South Africa Company; daeth yn brif weinidog Trefedigaeth Cape hefyd. Ehangodd diroedd Prydain yn ne Affrica i gynnwys ardal fawr newydd o'r enw Rhodesia (Zimbabwe a Zambia erbyn hyn). Gadawodd gryn gyfoeth i achosion addysgol. Mae’r rhan fwyaf o gampws Prifysgol Cape Town ar ei hen stad, a adawodd i dalaith De Affrica yn ei ewyllys. Dadorchuddiwyd y cerflun o Rhodes ym 1934. 

Mae gan Brifysgol Cape Town draddodiad o brotestiadau myfyrwyr ac roedd yn anghytuno â'r drefn apartheid yn aml, a gwympodd ym 1990. Ym 1994 gwelwyd etholiadau rhydd cyntaf De Affrica a hefyd cafodd cerflun o'r Prif Weinidog Hendrik Verwoerd, un o benseiri apartheid, ei ddymchwel yn gathartig. Ni chafodd cofebion i Rhodes eu targedu ar yr adeg honno. Gwelir y pryder mwy diweddar gyda choffáu Rhodes gan lawer yn Ne Affrica fel rhan o ymgyrch brotest gan fyfyrwyr a ysgogir gan ymdeimlad nad yw addewid blynyddoedd Mandela'r 1990au wedi ei gyflawni. Mae gorgyffwrdd sylweddol rhwng ymgyrchoedd 'Rhodes Must Fall' a 'Fees Must Fall', gan fod addysg prifysgol yn dal i fod tu hwnt i gyrraedd llawer o bobl ifanc o gefndiroedd dosbarth gweithiol Du yn Ne Affrica. Mae protestwyr yn pryderu hefyd am ragfarnau trefedigaethol mewn cwricwla a pholisïau a welir fel rhai sy’n ffafrio'r iaith Afrikaan dros ieithoedd Bantu. 

Mae ymgyrch gysylltiedig ym Mhrifysgol Rhydychen wedi galw am gael gwared ar gerflun Rhodes yng Ngholeg Oriel.

2.2.1 Dilys: dyfnhau dealltwriaeth

Mae cofio'r gorffennol a cheisio deall a dysgu ohono yn nodweddion o gymdeithasau iach. Dros amser, mae cerfluniau neu enwau lleoedd yn dod yn bwyntiau cyfeirio cyfarwydd yn y llefydd lle mae pobl yn byw. Gallant ddod yn bynciau ar gyfer astudiaeth hanesyddol a nodweddion o werth treftadaeth. Ar un olwg, maen nhw'n 'ysgrifennu' gwerthoedd, pobl a digwyddiadau'r gorffennol yn y tirlun ac yn dod yn ddogfennau hanesyddol y gallwn eu darllen i ddysgu am y ffordd yr oedd cenedlaethau cynharach yn gweld y byd.

Gall cymunedau yn y presennol ychwanegu haenau newydd o ddehongli neu sylwadau a all ddyfnhau dealltwriaeth a helpu cofebion i gael eu deall mewn ffyrdd newydd; er enghraifft, pan fo cofebion cynharach wedi mawrygu unigolion fel ‘arwyr’ ond wedi diystyru a chamliwio’r gorffennol. Gall y broses hon fod yn weithred o ymgysylltu ar y cyd â’r materion anodd a godir gan ein hanes ac mae’n fwy adeiladol na dileu tystiolaeth o’i hagweddau mwy cythryblus. 

I nodi:

• Dylai cyrff cyhoeddus ymgysylltu'n ddwfn a gonest gyda'r materion sy'n deillio o goffáu ac wynebu straeon heriol, clywed lleisiau gwahanol, rhoi cyfle i safbwyntiau amrywiol gael eu mynegi, a galluogi i agweddau negyddol o'r gorffennol gael eu deall. 
• Dylent ystyried sut y gellir defnyddio coffáu i ddyfnhau cyfleoedd addysgol a dealltwriaeth y cyhoedd o faterion a digwyddiadau. 

Image

Ceir cofebion mawr i'r Holocost ledled y byd, a leolir yn aml yng nghanol prifddinasoedd neu ardaloedd penodedig. Mae'r Stolpersteine (Almaeneg: Cerrig yn syrthio) yn gofeb i'r dioddefwyr ar raddfa wahanol. Maent yn giwbiau concrit 10cm gyda phlât pres ag arysgrif mewn un iaith swyddogol leol. Mae'r arysgrifau byrion yn amrywio o ran fformat ond gan amlaf yn dechrau gyda 'Here lived' ac yna enw'r dioddefwr, dyddiad geni a beth ddigwyddodd iddo: caethiwo, hunanladdiad, alltudio neu, yn y mwyafrif llethol o achosion, alltudio a llofruddio. Mae'r cerrig wedi'u gosod yn y palmant y tu allan i gyfeiriad olaf a ddewiswyd yn rhydd gan y sawl a goffeir. Mae'r ymchwil ar gyfer Stolpersteine yn cael ei wneud gan ysgolion a grwpiau hanes lleol yn aml. 

Mae'r cerrig yn cael eu gosod yn y palmant gan yr arlunydd Gunter Demnig yn aml, ym mhresenoldeb perthnasau sydd wedi goroesi. Ers dechrau'r prosiect ym 1995, mae dros 75,000 Stolpersteine wedi'u gosod ar draws Ewrop. Mae edmygwyr y Stolpersteine wedi eu canmol fel coffadwriaeth fwy effeithiol na chofebion mwy, sy'n cael eu gweld gan dwristiaid ac yn hawdd eu hanwybyddu gan bawb arall. Mae'r micro-gofebion hyn ar y llaw arall yn dod â chof yr Holocost i gymdogaethau preswyl a mannau bob dydd. Mae'r hanesydd Aidan Turner-Bishop wedi awgrymu enghraifft Stolpersteine o gofebion ar raddfa fach ond wedi'u dosbarthu'n eang fel model posibl ar gyfer coffáu caethwasiaeth yn y DU.

2.2.2 Cytbwys: mynd i'r afael â chynrychiolaeth annigonol

Cyfranogwr mewn gweithdy :

Bu llawer o bobl Ddu yn brwydro dros Brydain, ac fe wnaethon nhw a doedd dim unrhyw hanes amdanyn nhw. Doedden nhw ddim yn cael eu dathlu o gwbl. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig eu bod yn rhan o'r hanes hwnnw, oherwydd pe bawn i'n cerdded yn Abertawe a gweld cerflun o un Milwr Du ... byddai'n gwneud i mi deimlo'n falch iawn.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae angen cynrychiolaeth fwy parhaol arnom drwy goffáu i ddathlu a gwerthfawrogi'r cyfraniadau a'r aberth a wnaed gan bobl sy'n edrych fel ni, er budd pawb, nid ni’n unig.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae yna bobl y dylid eu dathlu, ac mae yna bobl na ddylid eu dathlu sydd wedi cael eu dathlu. Am nad oedden ni'n rhan o'r penderfyniadau yna, a nawr yn y dyfodol, mae wedi dod yn ôl fel bwgan i darfu arnom ni.

Nid yw coffáu cyhoeddus yn y gorffennol wedi cynrychioli cymdeithas yn gyfartal. Fodd bynnag, dros y degawdau diwethaf yng Nghymru, fel mewn sawl gwlad arall, mae 'na olwg fwy egalitaraidd wedi bod ar y cyfraniadau a wnaed i'n cymunedau gan bobl na fyddent wedi cael eu cydnabod yn y gorffennol o reidrwydd, gan gynnwys gweithwyr, menywod, pobl anabl, ffoaduriaid, pobl o gefndiroedd ethnig amrywiol neu eraill. 

Rydym yn gymdeithas amrywiol, ond go brin fod llawer o nodweddion y boblogaeth i'w gweld o gwbl mewn coffáu cyhoeddus. Yng Nghymru, ychydig iawn o fenywod sy'n cael eu henwi sydd wedi eu cydnabod gan gerfluniau; mae'n anodd dod o hyd i unrhyw gynrychiolaeth o bobl anabl a dim ond llond llaw o Gymry o dreftadaeth lleiafrifoedd ethnig wedi’u coffáu yn gyhoeddus mewn unrhyw ffordd hyd yn hyn. Er y dylai cenedlaethau'r dyfodol allu tyfu i fyny gyda chofebion sy'n adlewyrchu amrywiaeth y boblogaeth heddiw, mae'r anghydbwysedd presennol yn golygu nad yw llawer o ddinasyddion yn gweld fawr ddim modelau rôl perthnasol yn cael eu coffáu ac efallai eu bod yn teimlo nad yw pobl fel nhw yn cael eu gwerthfawrogi. Mae hon yn broblem ryngwladol ac nid yw Cymru ddim gwaeth na llawer o wledydd eraill. Ym Melbourne, Awstralia, er enghraifft, canfu astudiaeth o 525 o gofebion mai dim ond tair oedd yn gysylltiedig â phobl frodorol y wlad.

Efallai ei bod hi'n amhosibl cynrychioli pob nodwedd neu bob un grŵp sy'n cyfrannu at ein cymdeithas. Ond mae'n bosibl mynegi mwy o amrywiaeth a chwalu'r canfyddiad mai'r cyflawniadau y mae cymdeithas yn eu hystyried yn nodedig yw rhai dynion gwyn pwerus, hŷn ac abl. Cyhyd â bod gwahaniaethu'n parhau yn y gymdeithas, mae'r negeseuon mae coffáu cyhoeddus yn eu cyfleu yn bwysig.

Mae rhestr o rai o’r bobl mwy adnabyddus â threftadaeth Ddu sydd wedi eu cofnodi yn llenyddiaeth bresennol hanes Cymru wedi’i chynnwys yn Y Fasnach mewn Caethweision a’r Ymerodraeth Brydeinig: Archwiliad o Goffáu yng Nghymru, ond does dim dwywaith y bydd cymunedau am ddewis unigolion eu hunain i’w coffáu yn y dyfodol.

Dylai cyrff cyhoeddus archwilio unigolion newydd i’w coffáu sy'n sicrhau gwell cynrychiolaeth ar gyfer gwahanol rannau o'r boblogaeth, a chydnabod y cyfraniadau cadarnhaol i gymdeithas gan grwpiau o bob math sydd wedi'u tangynrychioli, yn y gorffennol a'r presennol.

Image

Yn 2016, gosodwyd cerflun yn Ysbyty St Thomas yn Llundain i gydnabod gwaith Mary Seacole, nyrs Jamaicaidd-Albanaidd - iachawraig oedd yn defnyddio meddyginiaethau naturiol - a oedd yn nyrsio milwyr Prydeinig yn ystod Rhyfel y Crimea (1853 i 56). Mae hunangofiant bywiog yn disgrifio'i phrofiadau yno. Fe wnaeth apêl ar gyfer cerflun o Mary Seacole godi £500,000 dros 12 mlynedd. Roedd yn un o'r cerfluniau cyntaf ym Mhrydain i fenyw Ddu, ond fe ddenodd feirniadaeth gan rai o edmygwyr Florence Nightingale. Cwynodd y beirniaid fod gan Nightingale gysylltiad cryfach â St Thomas' a bod Seacole yn cael ei defnyddio i'w 'disodli’. Gosodwyd cerflun o Nightingale mewn man arall yn Llundain ym 1915 ac mae'n dal i fod yno. 

Gwnaeth y cerflunydd, Martin Jennings, y ffigwr o Seacole yn fwy na’i maint gwirioneddol ond ei osod ar blinth isel er mwyn i bobl fod ar yr un lefel. Mae hi'n cario bag meddygol ar ei hysgwydd ac yn brasgamu i ddannedd y gwynt. Mae'r ddisg efydd y tu ôl iddi’n darlunio'r tir creigiog lle adeiladodd gyfleusterau yn y Crimea. Gellir ei weld fe’ symbol o'r byd a deithiwyd ganddi a 'wal gerrig' hiliaeth a wynebodd pan gafodd ei gwrthod i wasanaethu fel nyrs gan y Swyddfa Ryfel; yn y diwedd fe gyrhaeddodd hi’r rhyfel a helpu'r clwyfedig heb gymorth swyddogol.

2.2.3 Dad-wladychu: ymateb i werthoedd sy'n newid

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n dathlu pobl ... sydd wedi gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i'n cymuned. Felly, pan fyddwch chi'n codi rhywbeth, mae pawb yn y gymuned yn cydnabod bod y person yma wedi gweithio'n galed i gael effaith ar ein cymuned. A dylai fod yn amrywiol hefyd ... mae'n gwneud mwy o synnwyr dathlu rhywun sydd wedi gweithio'n galed yn eu cymuned i sicrhau newid cadarnhaol.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae mor bwysig wynebu problem gwahaniaethu ar sail hil a [hyrwyddo] cyfiawnder cymdeithasol drwy fwy o ddealltwriaeth o ddathlu ein cewri. Dwi'n falch bod pobl fel Betty Campbell gennym ni, ac mae gennym ni gymaint mwy yn ein cymunedau ... Dwi am weld agwedd bositif at yr hyn mae ein cymunedau wedi’i gyfrannu i Gymru, gan roi gobaith i'n pobl ifanc ar gyfer y dyfodol.

Gall gwerthoedd moesol a moesegol newid dros ddegawdau a chanrifoedd, gan effeithio ar sut rydyn ni'n deall gweithredoedd y gorffennol. Gellir diwygio safbwyntiau am ddigwyddiadau'r gorffennol yn sylweddol dros amser a gallai'r hyn a oedd yn ennyn parch mewn un genhedlaeth gael ei ddilorni mewn un arall, neu i'r gwrthwyneb. Ar un adeg derbyniwyd caethwasiaeth gan bron bawb o bwys yng nghymdeithas y gorllewin ond ers hynny mae wedi cael ei chydnabod fel trosedd yn erbyn dynoliaeth. Er enghraifft, mae'r masnachwr caethweision o Fryste, Edward Colston, yn ffigwr nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn ei ddinas am ei ddathlu heddiw yn y ffordd yr oedd elît y ddinas wedi'i wneud yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ond nid caethwasiaeth yw'r unig beth; mae yna sawl math o ymddygiad arall a ystyriwyd yn gyfreithlon yn eu dydd sydd bellach yn wrthun i'r rhan fwyaf o bobl. Maent yn cynnwys, er enghraifft, ymosodiadau milwrol ar sifiliaid, erlid pobl am eu crefydd, neu gam-drin plant yn gorfforol. 

Ar y llaw arall, mae ein dealltwriaeth newidiol o ryddid ac amrywiaeth dynol yn golygu bod pobl a oedd yn cael eu dilorni ym Mhrydain ar un adeg oherwydd eu credoau, ethnigrwydd neu gyfeiriadedd rhywiol yn cael eu gwerthfawrogi bellach. Er enghraifft, ar ddechrau'r ugeinfed ganrif cafodd y swffragetiaid eu dilorni gan lawer o'r wasg gyfoes a'r sefydliad gwleidyddol, ond erbyn hyn maent yn cael eu dathlu a'u coffáu'n eang. Mae'n sicr y bydd gwerthoedd yn parhau i newid a bydd pobl yn y dyfodol yn deall agweddau a digwyddiadau heddiw mewn gwahanol ffyrdd.

Gall cymdeithasau newid beth a phwy maen nhw'n ei gydnabod yn yr amgylchfyd cyhoeddus neu sut maen nhw'n eu cyflwyno i adlewyrchu eu gwerthoedd eu hunain. Gallant gynyddu cynrychiolaeth rhai unigolion sydd newydd eu cydnabod am eu pwysigrwydd, lleihau cynrychiolaeth y rhai nad ydynt yn cael eu hystyried yn deilwng o sylw mwyach, neu ail-ddehongli unigolion yn ôl tystiolaeth newydd a safbwyntiau cyfredol. Mae'n arbennig o bwysig ystyried effeithiau coffáu ar bobl iau a darparu modelau rôl positif. 

Yn ystod ymdrechion i ddiogelu'r amgylchedd hanesyddol, weithiau nid yw Cadw a chyrff treftadaeth eraill wedi rhoi digon o ystyriaeth i safbwyntiau eraill a sut y gallai agweddau at ffigurau a digwyddiadau hanesyddol sydd wedi'u coffáu fod wedi newid neu gael eu gweld yn wahanol gan wahanol rannau o'r boblogaeth. 

Er bod llawer o gofebion yn amlwg iawn ac yn parhau i fod yn arwyddocaol i bobl leol, mae rhai’n llithro o ymwybyddiaeth dros y cenedlaethau. Gall y broses hon o anwybyddu neu anghofio helpu i ganolbwyntio sylw ar gofebion sydd â mwy o ystyr i'r presennol.

I nodi:

• Dylai cyrff cyhoeddus ddefnyddio cofebion i gyfleu negeseuon cryf am ein gwerthoedd heddiw i ymgysylltu, ysbrydoli a dod â chymunedau at ei gilydd nawr ac yn y dyfodol. Gellid cyflawni hyn trwy ail-werthuso ac ail-ddehongli cofebion presennol, yn ogystal â thrwy gyflwyno rhai newydd.

Image

Wedi i'r fforiwr o Ddinbych, Henry Morton Stanley, gyrraedd dyfnderoedd y Congo, daeth ardal fawr dan reolaeth y Brenin Leopold II o Wlad Belg ym 1885. Cafodd pobl leol eu trin yn greulon ar blanhigfeydd rwber ac roedd yr holl fywydau a gollwyd wedi arswydo’r ymerodraethau trefedigaethol eraill hyd yn oed. Buddsoddodd y brenin yr elw enfawr mewn harddu dinasoedd Gwlad Belg, ac fe gafodd ei goffáu gyda cherfluniau a thrwy enwi adeiladau a strydoedd ar ei ôl. Sefydlwyd Amgueddfa Frenhinol Canolbarth Affrica yn Tervueren, Brwsel ym 1908 i ddathlu 'cenhadaeth wareiddio' Gwlad Belg yn Affrica. Dysgwyd y naratif trefedigaethol hwn mewn ysgolion hefyd ac mae llawer o bobl hŷn Gwlad Belg yn dal i gredu'n gryf ynddo. 

Mae cymunedau Du Gwlad Belg wedi herio'r naratif cadarnhaol hwn ers tro. Yn 2018 cwblhaodd Amgueddfa Tervueren ailddatblygiad anodd i gyflwyno golwg fwy cytbwys ar y prosiect imperialaidd a hanes Du Gwlad Belg. Yn dilyn protestiadau byd-eang Black Lives Matter yn 2020, penododd Hoofdstedelijk Gewest (Prifddinas-Ranbarth) weithgor i ystyried symbolau sy'n gysylltiedig â threfedigaethedd mewn mannau cyhoeddus. 

Roedd y panel o arbenigwyr yn derbyn y dylid dinistrio rhai cerfluniau trefedigaethol ond yn dadlau y dylai hyn fod yn eithriad yn hytrach na'r rheol. Mae llawer o bortreadau a cherfluniau o Leopold II wedi’u difwyno gyda graffiti. Roedd yr adroddiad yn cydnabod hyn fel gweithred gyfiawn o brotest ac yn cynnig addasu is-ddeddfau i gyfreithloni graffiti ar gofebion o'r fath i bob pwrpas. Argymhellodd y dylid creu parc cerfluniau pwrpasol ar gyfer cofebion wedi'u hadleoli mewn un lle gyda dehongliad. Mae'r safle a ddewiswyd ym Mharc Cinquantenaire yn cynnwys rhai cofebion dadleuol eisoes ac roedd yn un o leoliadau'r Ail Gyngres Pan-Affricanaidd ym 1921. 

Argymhellodd y gweithgor ddau opsiwn ar gyfer y cerflun dadleuol o Leopold II ar gefn ceffyl ar Place du Trône. Gellid naill ai adleoli’r cerflun i'r 'parc cerfluniau' neu ei doddi a'i ail-lunio fel cofeb i ddioddefwyr Leopold II yn y Congo. Gwelodd y gweithgor angen dybryd am gofeb amlwg i ddioddefwyr trefedigaethedd Felgaidd ym mhrifddinas y genedl.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Bydd [meini prawf cytûn] yn grymuso ein cymunedau i wneud penderfyniadau ar y cyd. Mae angen mwy o gyfrifoldeb moesol yn ogystal ag atebolrwydd gan y rhai sydd yn y swyddi hynny. Mae angen i ni ddefnyddio meini prawf yn effeithiol ar gyfer barnu pa mor briodol yw gweithredoedd o goffáu. Ac mae angen manteision amlwg i gynllunio'r meini prawf hynny. [Bydd y rhain yn] rhoi syniad da a yw coffáu yn debygol o fod yn briodol ai peidio.

Mae cytundeb cyffredinol y dylai pob penderfyniad ynghylch coffáu'r gorffennol a'r dyfodol fod yn seiliedig ar feini prawf clir a phenodol, wedi’u datblygu drwy ymgynghoriad cyhoeddus a’u hadolygu’n rheolaidd. Mae hon yn sail bwysig ar gyfer sefydlu consensws yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae cael set o feini prawf yn darparu rhestr wirio ddefnyddiol wrth wneud penderfyniadau am bwy sy'n cael eu cofio, ac ym mha ffordd.

Dylid cytuno ar feini prawf yn lleol ond ceir rhai awgrymiadau isod.

2.3.1 Arwyddocâd

Mae sefydlu arwyddocâd yn broses amlweddog, a gallai'r pedwar gwerth treftadaeth fod yn fan cychwyn defnyddiol ar gyfer diweddaru coffadwriaethau presennol yn sensitif yn ogystal ag ystyried pwnc a ffurf coffadwriaethau newydd. Esbonnir y rhain yn fanylach yng nghyhoeddiad Cadw Egwyddorion Cadwraeth ar gyfer rheoli amgylchedd hanesyddol Cymru mewn ffordd gynaliadwy, ond y pedwar gwerth yw:

• Gwerth tystiolaethol
• Gwerth hanesyddol
• Gwerth esthetig
• Gwerth cymunedol

Mae gwerth tystiolaethol a hanesyddol coffadwriaethau’n cydblethu'n agos ac yn cwmpasu'r straeon y gall coffadwriaethau eu hadrodd a'r ffordd y maent yn taflu goleuni ar agweddau ar y gorffennol, gan gynnwys y gorffennol diweddar. Mae coffadwriaethau, yn sgil eu natur, yn ymwneud â phobl a digwyddiadau a gall fod ganddynt briodoleddau darluniadol cryf. Efallai y bydd ffurf ffisegol y gofeb ei hun yn dweud rhywbeth wrthym am y gwerthoedd sydd ynghlwm wrth y ffigur neu'r digwyddiad y mae'n ei goffáu, ond y tu ôl i bob coffâd mae rhinweddau a gweithredoedd, digwyddiadau a phenodau unigol a allai fod wedi bod yn ddylanwadol.

Bydd yn bwysig cydnabod y gallai person neu ddigwyddiad gael ei ganmol nid yn unig ar lefel ryngwladol neu genedlaethol, ond hefyd yn lleol: Hoffai llawer o randdeiliaid weld mwy o goffâd i bobl gyffredin sydd wedi cyfrannu at eu cymuned mewn ffordd sydd wedi arwain at newid cadarnhaol. 

Mae gwerth esthetig yn ymwneud â rhinweddau gweledol, a gall fod gan goffadwriaethau werth esthetig yn eu dyluniad a'u crefftwaith neu yn eu cyfraniad at ansawdd treflun. Gall sefydlu gwerth esthetig fod yn broses eithaf goddrychol gan fod chwaeth yn amrywio ac yn newid dros amser. 

Mae gwerth cymunedol yn arbennig o berthnasol i goffáu, oherwydd mae'n ymwneud â'r hyn y mae asedau'n ei olygu i'r bobl a'r cymunedau sy'n uniaethu â nhw. Gall coffáu cyhoeddus fod yn gysylltiedig â phrofiad neu gof ar y cyd, neu gall helpu i ddiffinio lle penodol.

Efallai y bydd gwerth cyhoeddus wedi'i briodoli i rai cofebau presennol eisoes os ydynt wedi'u rhestru oherwydd eu diddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig.

2.3.2 Effaith

Gallai fod yn ddefnyddiol meddwl am effaith yn hytrach na chyflawniadau. Ni ddylai cyrff cyhoeddus osgoi wynebu pob ochr i’r sawl sy'n cael ei goffáu. Dylent gydnabod cymhlethdod cymeriad a'r ffyrdd amrywiol y profwyd gweithredoedd yn y gorffennol. Hyd yn oed ar y pryd, ni fyddai pawb wedi rhannu'r gwerthoedd a fynegwyd mewn coffâd cyhoeddus. Mae deall pwy oedd yn gyfrifol am y coffáu, gan ofyn pa werthoedd y mae'n eu harddel a phwy sydd ddim yn cael eu clywed yn bwysig. Bydd ystyried ffigurau cyhoeddus o sawl safbwynt, gan gynnwys rhai gwahanol gymunedau, yn hanesyddol ac yn y presennol, yn ysgogi ymatebion i gofebion presennol ac yn llywio'r dull o ymdrin â rhai newydd.

2.3.3 Gwerthoedd

Bydd yn ddefnyddiol cynnwys meini prawf ynglŷn â pha werthoedd i fynd i'r afael â nhw mewn cofebion newydd. Mae awydd cryf i gydnabod gwerthoedd a modelau rôl positif drwy goffáu ffigurau a fydd yn ysbrydoli pobl ifanc ac yn ymgorffori balchder cymunedol. Mae amrywiaeth cofebion yn arbennig o bwysig yn y cyd-destun hwn. Felly hefyd coffáu gweithredoedd sy'n rhydd o wleidyddiaeth pleidiau. 

Gellid defnyddio meini prawf sy'n seiliedig ar werthoedd hefyd wrth ystyried pa gamau i'w cymryd mewn perthynas â chofebion presennol; er enghraifft, mynd i'r afael â gwerthoedd croes drwy ddehongli. 

Image

Does yr un rhan o'r DU wedi cael hanes mwy chwerw na Gogledd Iwerddon. Yma, gallai coffáu cyhoeddus fod yn fygythiol a pheri rhwyg, neu fe allai gymodi pobl. Mae'r cyfnod tymhestlog rhwng 1912 a 1922, o’r argyfwng Hunanlywodraeth drwy'r Rhyfel Byd Cyntaf hyd at ymraniad Iwerddon, yn arbennig o sensitif. Mae atgofion hanesyddol o'r digwyddiadau hyn wedi siapio'r ymdeimlad o hunaniaeth Brydeinig a Gwyddelig yng Ngogledd Iwerddon. Yn 2010, wrth baratoi at y 'Degawd Canmlwyddiant' hwn, cytunodd partneriaeth rhwng y Cyngor Cysylltiadau Cymunedol a Chronfa Dreftadaeth y Loteri ar egwyddorion ar gyfer prosiectau coffa:

• dechrau o'r ffeithiau hanesyddol
• cydnabod goblygiadau a chanlyniadau'r hyn a ddigwyddodd
• deall bod gwahanol ganfyddiadau a dehongliadau’n bodoli
• dangos sut y gall digwyddiadau a gweithgareddau ddwysáu dealltwriaeth o'r cyfnod.

Gan ddefnyddio'r egwyddorion hyn, gellir gweld y dathlu canmlwyddiant yng nghyd-destun 'cymdeithas gynhwysol sy’n barod i dderbyn'.

Fe wnaeth adolygiad o brosiectau ganfod bod llawer wedi’i gyflawni ‘ond yr hyn sydd heb ddigwydd yw gogoneddu cyfnod cythryblus, neu drais cymunedol yn deillio o goffáu... Bu'r cyfnod yn un o ddysgu a dealltwriaeth wirioneddol.’

Mae angen i gyrff cyhoeddus gymryd camau i gyflawni eu hamcanion a mynd i'r afael â'r materion sydd wedi'u nodi mewn adrannau blaenorol. Gallai hyn fod trwy gamau y maent yn eu cymryd eu hunain, neu drwy gyngor y maent yn ei roi ar gynigion trydydd parti. 

Roedd cyfranogwyr y gweithdy yn unfryd eu barn ar y cyfan y dylai coffáu cyhoeddus barhau i fod yn rhan o'r dirwedd gyhoeddus a rennir, ond nad yw cofebion traddodiadol o ffigurau gwleidyddol, milwrol, neu ddyngarol, sy'n osgoi archwiliad llawn o'u gweithredoedd neu eu cymeriad, yn dderbyniol. Mae'n werth mynd ati i adolygu sut y gellid cyflwyno a gweld cofebion cynharach fel eu bod yn rhan o gofnod cytbwys, dilys wedi’u dad-wladychu o’r gorffennol y disgwylir i gyrff cyhoeddus ei hyrwyddo. Mae yna lawer o ffyrdd y gellid gwneud hyn, ac ni fwriedir i'r canllawiau hyn fod yn gynhwysfawr. Gall y broses o ymgysylltu â'r gymuned esgor ar syniadau newydd ynghylch pwy a sut i goffáu. 

2.4.1 Casglu tystiolaeth

Dylid seilio unrhyw benderfyniad ar sail tystiolaeth dda fel y dylai cyrff cyhoeddus. Wneud yn siŵr eu bod yn ymwybodol o'r hyn sydd eisoes wedi'i goffáu. Mae Y Fasnach mewn Caethweision a’r Ymerodraeth Brydeinig: Archwiliad o Goffáu yng Nghymru yn fan cychwyn defnyddiol ar gyfer adnabod treftadaeth ddadleuol, ond mae agweddau cythryblus a dadleuol eraill ar ein hanes a allai gael ei adlewyrchu mewn cofebion sydd heb eu cynnwys yn yr archwiliad hwn. Dylai cyrff cyhoeddus fod yn ymwybodol hefyd o'r bylchau mewn coffáu cyhoeddus — pobl a digwyddiadau o arwyddocâd i'w cymunedau nad ydynt yn cael eu cydnabod yn gyhoeddus hyd yma. 

2.4.2 Dehongli cofebion presennol

Dehongli ar y safle

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Felly fel arfer ar waelod cerflun, mae gennych chi un plac, ac fe ysgrifennwyd y plac hwnnw yn y 1960au a does neb yn gwybod pwy a’i hysgrifennodd. Ond yn hytrach na rhwygo'r plac i lawr neu ei ddisodli, sef ein harfer, dylem greu’r sylwadau o'i gwmpas fel y gallwn gerdded o amgylch y cerflun, cerdded o amgylch y blynyddoedd, cerdded o amgylch y dehonglwyr, a gallwn ganfod neu weld drosom ein hunain nad oes angen ei ail-ddehongli gan rywun arall. Mae'r wybodaeth wreiddiol yno. Ac i agor y gofod o dro i dro, i gael cerflun sydd wedi bod yno am gyfnod neu ofod a fu yno am gyfnod, i'w ailddehongli gan gymuned wahanol sy'n gysylltiedig â'r cerflun yn y lle cyntaf, byddai hynny'n sefyllfa ddelfrydol.

Mae cofebion presennol yn rhan o'n hetifeddiaeth o'r gorffennol felly mae deall y cyd-destun y cawsant eu creu ynddo’n bwysig. Nid yw hyn yn gyfystyr ag esgusodi gweithredoedd y byddai cymdeithas yn eu condemnio’n awr, ond mae'n cynnig cyfle i ddysgu ac ail-ddehongli, ac archwilio straeon heriol. Mae dehongli ar y safle yn ffordd hygyrch o gyflwyno gwybodaeth gyd-destunol ar unwaith, gan ddarparu dyfnder a chydbwysedd, a chaniatáu cyfleoedd i ail-fframio’r naratif hanesyddol heb ddileu tystiolaeth.

Mae rhai cofebion cyhoeddus parhaol yn cynnwys ychydig eiriau o esboniad eisoes fel rhan o'r cynllun gwreiddiol. Gall y wybodaeth hon fod yn ddadleuol os yw'n ymddangos ei bod yn cyflwyno pynciau mewn ffordd unochrog. Er enghraifft, honnodd y plac o dan y cerflun o'r masnachwr caethweision, Edward Colston, ei fod: ‘Erected by the citizens of Bristol as a memorial to one of the most virtuous and wise sons of their city’. Mewn amgylchiadau o'r fath, gellir defnyddio panel gwybodaeth ategol i gyflwyno darlun mwy crwn a allai gynnwys lleisiau croes i fynegi beth mae'r unigolyn yn ei olygu i wahanol rannau o'r gymuned. Ar gyfer unigolion nad ydynt yn ddadleuol hefyd, gall y math hwn o ddehongli ar y safle helpu cynulleidfaoedd i ddeall y gorffennol neu feddwl am berthnasedd modelau rôl i'w bywydau eu hunain. 

Bydd y farn yn amrywio a yw'n fwy priodol dweud y gwir yn gyhoeddus am gofebion dadleuol neu a fydd ychwanegu panel yn peri mwy o dramgwydd. Bydd llawer yn dibynnu ar bwy neu beth sy'n cael ei goffáu, a barn pwy y gofynnir amdani. Ni fydd effaith cerflun yn cael ei liniaru bob amser gan ddehongliad ar y safle y gellir ei anwybyddu'n hawdd. 

Efallai na fydd dweud y stori lawn ar y safle’n briodol bob tro, ac efallai y bydd angen esbonio rhai o'r straeon anoddach neu boenus yn llawnach mewn mannau eraill; er enghraifft, mewn amgueddfa neu gyd-destun addysgol. Gall cysylltu â gwybodaeth mewn fformatau eraill gan ddefnyddio cyfryngau digidol ddarparu mwy o ddyfnder a chyd-destun hefyd.

Image

Lladdwyd Thomas Picton (1758 i 1815), milwr proffesiynol o Sir Benfro, ym Mrwydr Waterloo ym 1815. Cyn hynny, roedd yn adnabyddus yn bennaf am y sgandal cyhoeddus a achoswyd gan y dulliau creulon a ddefnyddiodd tra bu’n llywodraethwr milwrol ar Trinidad (1797 i 1803), gan gynnwys arteithio a dienyddio heb dreial. Elwodd yn bersonol hefyd ar fod yn berchen ar gaethweision a’u masnachu. 

Arweiniodd pryderon ynghylch ei ymddygiad at ei alw'n ôl i Brydain maes o law lle cafodd ei roi ar brawf am arteithio Luisa Calderón, merch 14 oed oedd yn cael ei hamau o ladrata. Fe’i cafwyd yn euog i ddechrau, cafodd y dyfarniad ei wyrdroi ar apêl, ond cyfrannodd y dadlau a achoswyd gan yr achos at y ddadl gynyddol ym Mhrydain ynglŷn â'r fasnach gaethweision. Serch hynny, yn dilyn ei farwolaeth yn Waterloo, cafodd Picton ei anrhydeddu fel arwr cenedlaethol a'i gladdu yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul. Yng Nghymru, cafodd ei goffáu â chofeb fawr yng Nghaerfyrddin, a gynlluniwyd yn wreiddiol gan John Nash ac a adeiladwyd ar ddiwedd y 1820au, ond yn ddiweddarach disodlwyd hi gan y golofn sy'n bodoli heddiw sydd wedi newid llawer ac yn llawer byrrach, ar Deras Picton.

Yn dilyn datblygiad yr ymgyrch Black Lives Matter ym Mhrydain, gofynnodd deiseb wedi'i harwyddo gan tua 20,000 o bobl am dynnu Cofeb Picton i lawr. Mewn ymateb, fe sefydlodd Cyngor Sir Caerfyrddin weithgor trawsbleidiol i ymgynghori â'r gymuned leol a chyrff eraill oedd â buddiant, gan gynnwys Race Council Cymru a Chyngor Tref Caerfyrddin. O'r 2,300 a mwy o ymatebion, roedd 1,613 o blaid cadw a 744 yn ffafrio symud, gyda chanran sylweddol yn cefnogi addysg ehangach am Picton. Ar sail hyn, argymhellodd y gweithgor y dylai'r gofeb aros, ond y dylid gosod byrddau gwybodaeth mewn mannau amlwg yn egluro'i gysylltiadau â chaethwasiaeth yn ogystal â'i yrfa filwrol. Mae tri bwrdd gwybodaeth wedi eu gosod o amgylch y gofeb erbyn hyn gan roi gwybodaeth llawer llawnach a chyfrif cynhwysfawr o fywyd ac effaith Picton. 

Dulliau digidol o ddehongli

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Dwi'n meddwl os oes gennych chi gerfluniau, bod cael gwybodaeth ychwanegol yn bwysig iawn. Felly, efallai bod y placiau gennych chi, ond yna fe allech chi ddarparu cod QR sy'n mynd â chi i wefan i gael mwy o wybodaeth am y person hwnnw.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Gyda'r genhedlaeth iau, defnyddiwch fwy o dechnoleg. Mae gennym ni straeon gwahanol neu hyd yn oed dim ond y ffeithiau ... mae'n golygu gwahanol bethau i wahanol bobl ... Yn hytrach na chael placiau, gallai fod codau QR lle gallwch chi eu sganio a gall pobl ddysgu cymaint mwy a ffurfio eu barn eu hunain, oherwydd wedyn dydych chi ddim yn cael eich arwain i lawr un ffordd benodol trwy glywed dehongliad un person yn unig ... Gallai technoleg ddenu cenedlaethau iau at hynny.

Mae sawl ffordd y gellir dehongli cofebion presennol neu newydd ar wahân i destun byr neu baneli. Mae technoleg yn cynnig cyfle i estyn allan i gynulleidfaoedd newydd ac iau, yn ogystal â chymell aelodau hŷn o'r gymuned i ymddiddori mewn treftadaeth gyhoeddus. Mae’n cynnig cyfle hefyd i wella hygyrchedd i bobl anabl neu i'r rheini sydd â sgiliau iaith heblaw Cymraeg neu Saesneg. 

Gellir gwella hygyrchedd drwy wneud defnydd creadigol o dechnoleg, yn amrywio o ddefnyddio codau QR, llwybrau treftadaeth a mapiau rhyngweithiol i realiti estynedig. Efallai bod rôl i lwyfannau cyfryngau cymdeithasol wrth gyrraedd pobl ifanc, ond mae risg iddynt fod yn arwynebol ac efallai mai’r defnydd gorau ohonynt yw ond fel man cychwyn i gyrraedd cynnwys mwy manwl.

Defnyddio cyfryngau amgen

Gall digwyddiadau ac ymyriadau artistig helpu pobl i feddwl o'r newydd am gerfluniau y maent yn eu pasio bob dydd a gallant gynnig dewis arall yn lle coffáu corfforol parhaol. Gall cysylltu digwyddiadau a gweithgareddau â gwyliau a digwyddiadau calendr gynyddu perthnasedd ac annog cyfranogiad.

Ystyried dulliau o ddehongli

Pa bynnag ddull o ddehongli sy'n cael ei ddefnyddio, dylai gael ei ategu gan reolaeth sensitif o'r hyn sy'n cael ei ddehongli a thrwy greadigrwydd wrth ddenu sylw pobl, a'u hannog i ymgysylltu.

• Dewiswch y wybodaeth a ddangosir o amgylch cofeb yn ofalus. Ni fydd plac neu banel dehongli fydd y lle mwyaf priodol i roi manylion cam-drin o reidrwydd. Mae angen archwilio rhai pynciau’n ddyfnach a bydd angen dulliau gwahanol o ddehongli.
• Ystyriwch gysylltu dehongliad ar y safle â gwybodaeth fanylach mewn mannau eraill, gan ddefnyddio TG i rannu manylion pellach. 
• Gweithiwch gydag ysgolion i archwilio sut y gellir rhannu straeon anodd gyda chynulleidfaoedd iau.
• Mae dylunio a lleoliad yn bwysig — dylai dehongli gael ei integreiddio'n dda gyda'r gofeb wreiddiol.
• Meddyliwch am gynhwysiant - sut y gall cofebion a’u dehongliad fod yn hygyrch i bawb? Yn ogystal â'r Gymraeg a'r Saesneg, pa ieithoedd y dylid eu defnyddio? Pa fynediad sydd i bobl anabl? 
• Ystyriwch ddefnyddio codau QR. Maent yn cynnig cyfle i ddefnyddio sawl iaith ac yn rhoi gwybodaeth fanylach. 
• Ystyriwch gofebion realiti estynedig. Gellir cyflwyno bron unrhyw fath o goffáu fel hyn, gan ddarparu cyfleoedd i rannu naratifau lluosog ar faterion cymhleth. 
• Byddwch yn greadigol. Er enghraifft, mae celf, barddoniaeth, llenyddiaeth, fideo, golau a sain, a pherfformiad i gyd yn adnoddau dehongli sy'n cynnig cyfle i gymryd rhan mewn ffyrdd gwahanol, gan gynnig safbwyntiau newydd a syniadau heriol.
• Defnyddiwch gofebion dros dro - ystyriwch ddigwyddiadau a gweithgareddau sy'n gysylltiedig â digwyddiadau calendr megis Pride, Mis Hanes Pobl Ddu, Mis Treftadaeth De Asia a Mis Sipsiwn a Theithwyr Roma.

Image

'Statues Redressed' yn brosiect a oedd yn cael ei redeg gan Gyngor Dinas Lerpwl a theledu Sky Arts a ysgogwyd gan ddadleuon am gofebion cyhoeddus. Yn ystod haf 2021, gwnaed ymyriadau artistig dros dro i 50 o gerfluniau'r ddinas, yn para rhwng diwrnod a phedair wythnos, y rhan fwyaf yn cynnwys 'ail-wisgo' cerfluniau gyda dillad neu bropiau. Ffilmiwyd y prosiect ar gyfer rhaglen ddogfen. Roedd y cerfluniau a gafodd eu dewis yn cynnwys y prif weinidogion Fictoraidd, Benjamin Disraeli a William Gladstone, y Frenhines Fictoria a ffigyrau mwy diweddar fel The Beatles a Bill Shankly. Y nod oedd annog pobl i 'edrych eto, meddwl eto, ac asesu sut rydyn ni'n teimlo am y cerfluniau sydd o'n cwmpas.’

Image

Gosodwyd clogyn clytwaith sidan ar y cerflun o'r Frenhines Victoria a gwisg gotwm a hesian wedi'i hysbrydoli gan y ffilm, Gone with the Wind, yn seiliedig ar y cyfnod pan oedd caethweision yn pigo cotwm, a chwaraeodd ran allweddol yng ngweithgareddau masnachu Lerpwl. Mae'r hesian wedi’i uwchgylchu yn atgof o’r sachau a ddefnyddiwyd i ddod â nwyddau Americanaidd i Lerpwl hefyd. Cafodd cerflun o Gladstone, oedd wedi ymgyrchu dros iawndal i berchnogion caethweision wrth ddiddymu caethwasiaeth, ei lapio gan Larry Achiampong mewn baner oedd yn cynnwys 54 o sêr ar gyfer 54 cenedl-wladwriaeth Affrica. Ar y plinth gwag yn Toxteth, lle gynt roedd y cerflun o'r AS oedd o blaid caethwasiaeth, William Huskisson, gosododd Harold Offeh waith sain fel y gallai pobl glywed cyfrif llygad-dyst o'r adeg pan gafodd y cerflun ei ddymchwel flwyddyn ar ôl terfysgoedd Toxteth ym 1981.

2.4.3 Symud ac adleoli

Roedd rhanddeiliaid o'r farn y dylid dehongli cerfluniau dadleuol yn llawn bob amser boed hynny yn eu lleoliad neu ar ôl eu hadleoli. Mae yna berygl o ddileu tystiolaeth wrth symud cerfluniau ac efallai fod hynny ynddo’i hun yn ddadleuol, ond, lle mae consensws, gellid ystyried adleoli i leoliad llai sensitif.

Nid oes gan gerfluniau yn y mannau cyhoeddus amlycaf hawl barhaol ar ein hamgylchfyd cyhoeddus o reidrwydd. Lle maent wedi colli perthnasedd a bod yna ewyllys ddemocrataidd, gallent gael eu symud i wella lleoliad llai amlwg i ryddhau llefydd allweddol ar gyfer rhywbeth sydd o fwy o werth i'r gymuned bresennol.

Mae rôl bwysig i amgueddfeydd yn y cyd-destun hwn hefyd:

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Os ydych chi'n tynnu'r cerflun i lawr, rydych chi'n ceisio dileu neu guddio hanes. Ond rwy'n credu efallai mai dyna lle y gallai rôl amgueddfeydd fod yn bwysig iawn oherwydd bod amgueddfeydd yn cofnodi hanes.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Rwy'n credu ei bod hi’n bwysig iawn ei roi mewn amgueddfa. Mae angen iddo fod yn rhywle achos mae angen i chi weld y darlun cyfan. Rydyn ni'n siarad am addysg byth a hefyd. Mae'n bwysig iawn gweld y ddwy ochr ... y ffigyrau dadleuol ... mae angen siarad amdanyn nhw, ac mae angen iddo fod yn naratif y gall pobl ddeall beth bynnag fo’ch oedran.

• Dylai cyrff cyhoeddus ystyried a oes amgylchiadau lle y gellid cyfiawnhau ei dynnu o'i leoliad neu ei adleoli; nodwch y risgiau a'r camau lliniaru posibl.

Image

Mewn sawl gwlad, yr ymateb i gerfluniau nad ydynt yn cyd-fynd â'r gwerthoedd presennol fu eu symud i barciau pwrpasol. 

Yn sgil diddymu'r Undeb Sofietaidd (1988 i 91), roedd llawer o wledydd yr hen Floc Comiwnyddol yn awyddus i gael gwared ar y cofebion i Lenin, Marx ac arweinwyr Comiwnyddol eraill oedd wedi eu codi mewn niferoedd mawr ar ôl 1947. Yn Hwngari, penderfynodd yr awdurdodau ddod â cherfluniau at ei gilydd yn y Szoborpark neu’r 'Parc Memento' yn Budapest, a agorwyd ym 1993. Wrth ymgynghori, roedd pobl yn fodlon yn aml i gerfluniau aros, ond roedd pob plaid yn y senedd newydd yn cytuno eu bod yn groes i adnewyddu cymdeithasol a chenedlaethol.

Bwriad y parc oedd mynegi arwyddocâd artistig yn ogystal ag arwyddocâd hanesyddol y cerfluniau ond gan wrthod eu syniadaeth gysylltiedig. Mae’n ‘ymwneud â chwymp Comiwnyddiaeth, nid Comiwnyddiaeth ei hun’. Mae graffiti o tua 1989 ar rai o'r arddangosion o hyd, gyda geiriau fel, er enghraifft, ‘Russians, go home!!' ac mae difrod amlwg i rai ohonynt. Y canolbwynt yw 'Stalin's Boots', replica o gerflun cofiannol y ddinas o Stalin fel yr edrychai ar ôl i brotestwyr ei chwalu yn ystod yr ymgais ar chwyldro ym 1956, gan adael dim ond esgidiau'r arweinydd Sofietaidd yn eu lle. Mae twristiaid o dramor, sef mwyafrif yr ymwelwyr, yn tueddu i ystyried bod elfen o hiwmor yn perthyn i’r parc.

Image

Ym mhrifddinas India, Delhi, mae rhai cofebion sy'n gysylltiedig â'r Ymerodraeth Brydeinig wedi cael eu symud i Barc Coronation, safle Durbar coroni’r Brenin Siôr V ym 1911. Symudwyd cerflun o George V i'r parc ym 1968 gan ymuno â nifer o gyn-raglawiaid a gweision sifil Prydeinig. Mae llawer o'r plinthau, fodd bynnag, yn wag: mae rhai o'r cerfluniau wedi cael eu rhoi i'r DU a gwledydd eraill, ac mae rhai wedi eu gwerthu i gasglwyr preifat.

2.4.4 Gwaith newydd: ystyried cofebion newydd

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mewn gwirionedd, mae llawer o gymunedau gwahanol wedi helpu i adeiladu Cymru fel gwlad. Felly, rwy'n credu ei bod hi’n bwysig iawn bod gennym y gynrychiolaeth ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol i deimlo gwir ymdeimlad o berthyn….

Mae cyflwyno cofebion newydd yn rhoi cyfle i gofio am ffigurau neu ddigwyddiadau sy’n anghofiedig hyd yma, i anrhydeddu unigolion neu ddigwyddiadau diweddar ac i ymestyn cynrychiolaeth gyhoeddus i'r cymunedau niferus sydd wedi cyfrannu at greu Cymru.

Mae awydd am ffurfiau newydd o goffáu a fydd yn cyffroi pobl nid yn unig o ran cynnwys, ond hefyd o ran ffurf. Mae angen i gofebion newydd hyrwyddo gwerthoedd cymdeithasol cryf o hunaniaeth, undod a pherthyn, a defnyddio ffyrdd creadigol o addysgu cymunedau am eu pobl eu hunain. O ran eu math a'u harddull, dylid eu haddasu i'w pwnc.

Mae angen adnoddau amrywiol ar gyfer cofebion newydd. Mae’n bosibl na fydd enwi mannau cyhoeddus yn costio fawr ddim ac mae placiau’n costio ychydig gannoedd o bunnoedd ond gall cost cofebion a’r gwaith o’u gosod amrywio o £10,000 i £500,000 neu fwy.

I nodi:

• Dylai cyrff cyhoeddus fynd ati i ystyried y posibiliadau ar gyfer cyflwyno cofebion newydd, gan weithio'n agos â chymunedau wrth iddynt nodi mathau, safleoedd a phynciau posibl.

Image

Mae Cestyll a Muriau Tref Edward I yng Nghaernarfon, Conwy, Harlech a Biwmares yn Safle Treftadaeth y Byd a reolir gan Cadw ar ran Gweinidogion Cymru. Fe’u disgrifiwyd gan UNESCO fel "campwaith o athrylith creadigol dynol" ac maent yn atyniadau pwysig i ddiwydiant twristiaeth Cymru. Mae Castell Caernarfon yn unig yn derbyn 195,000 o ymwelwyr y flwyddyn, llawer o Loegr. Yng Nghymru, ystyrir y cestyll gyda rhywfaint o amwysedd gan iddynt gael eu hadeiladu yn dilyn y goncwest dan arweiniad Edward I. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae Cadw wedi comisiynu sawl cerflun i geisio hyrwyddo'r cestyll a mynd i'r afael â gwahanol agweddau o'r hanes hwn sy’n destun dadlau. Mae'r Athro Howard Williams wedi beirniadu dull Cadw drwy ddweud: “Gadewch i ni roi tipyn o gelf yno a honni ei fod yn meithrin ffyrdd newydd o feddwl.

Yn 2017 dadlenwydwyd cynigion ar gyfer cerflun anferth ar ffurf 'cylch haearn' yng nghysgod Castell y Fflint. Bwriad y cerflun oedd cyfeirio at ildio coron Richard II i Harri IV yn y castell yn 1399 ac roedd i'w arysgrifio gyda dyfyniadau o Richard II gan Shakespeare. Fodd bynnag, dewisodd rhai carfannau o'r cyhoedd yng Nghymru ddehongli'r cerflun mewn ffordd wahanol iawn. Castell y Fflint oedd y cyntaf o'r rhai a adeiladwyd gan Edward I, gan amgylchynu gogledd Cymru yn yr hyn a alwodd haneswyr o'r 19eg ganrif ymlaen yn "Gylch Haearn”. Roedd y dehongliad amgen hwn o'r gwaith celf, i rai, yn llawer mwy cymhellol na’r cyfeiriad gan Shakespeare, a chyn pen dim casglodd deiseb yn gwrthwynebu'r cerflun fel dathliad o "ddarostyngiad a gormes y Cymry" dros 11,000 o lofnodion. Cafodd y cynllun ei ganslo. 

Yn fwy diweddar yn 2023 gosododd Cadw un ar ddeg  darn newydd o waith celf, gan gynnwys cerfluniau, ym mhrif borthdy Castell Caernarfon a'r cyffiniau. Gyda thema "y dwylo a adeiladodd y castell" mae'r gwaith celf yn dathlu'r llafurwyr a'r crefftwyr niferus y mae eu henwau wedi mynd yn angof. Yr eithriad yw'r cerflun "Etifeddiaeth" gan Rubin Eynon, sy'n debyg i bentwr o ddarnau toredig o gerflun dychmygol Edward I ei hun, gyda cherdd Gymraeg wedi ei cherfio ar ei foch yn cyfleu natur fyrhoedlog grym a marwoldeb y Brenin ei hun. Mae'r dehongliad sy'n cyd-fynd ag ef yn cyflwyno stori fwy cyflawn o'r castell, gan dynnu sylw at y gwrthwynebiad i reolaeth Lloegr pan adeiladwyd y castell a hefyd ddatganoli pŵer yn fwy diweddar.

Image

Roedd Betty Campbell (1934 i 2017) yn adnabyddus fel ymgyrchydd a phennaeth ysgol Du cyntaf Cymru. Ymrestrodd yng Ngholeg Hyfforddi Athrawon Caerdydd ym 1960, a hithau’n un o ddim ond chwe myfyriwr benywaidd i gael eu derbyn, aeth ymlaen i ddysgu yn Ysgol Gynradd Mount Stuart am 28 mlynedd, lle daeth yn bennaeth. Yma, dechreuodd addysgu am gaethwasiaeth, hanes Pobl Dduon ac apartheid a ddaeth yn dempled ar gyfer addysg amlddiwylliannol yn y DU. Ysbrydolodd ei gwaith y cam o sefydlu Mis Hanes Pobl Dduon yn y DU yn uniongyrchol.

Yn dilyn ei hymddeoliad o fyd addysgu, aeth ymlaen i fod yn gynghorydd lleol annibynnol yn cynrychioli Butetown, aelod o fwrdd BBC Wales, aelod o Bwyllgor Cynghori ar Hil y Swyddfa Gartref ac aelod o'r Comisiwn Cydraddoldeb Hiliol. Ym mhob rôl, tyfodd ei dylanwad ar fywyd cyhoeddus, wrth iddi chwarae rhan bwysig mewn sgyrsiau beirniadol ar amrywiaeth a chydraddoldeb.

Wedi ei marwolaeth yn 2017, bu galw am godi cerflun er cof amdani. Ar y pryd, yr unig gerflun o fenyw benodol oedd un Buddug yn Neuadd Dinas Caerdydd. Er mwyn unioni'r anghydbwysedd hwn roedd tasglu eisoes wedi'i sefydlu yn 2016, 'Monumental Welsh Women’, ac yn 2019, cynhaliodd y BBC ymgyrch 'Arwresau Cudd' i benderfynu pwy ddylai fod yn destun cerflun cyntaf Cymru o fenyw Gymreig go iawn, i'w benderfynu gan bleidlais gyhoeddus. Roedd pum menyw ar y rhestr fer ac ar 18 Ionawr 2019, cyhoeddwyd fod Betty Campbell wedi ennill y bleidlais, ac y byddai ei cherflun yn cael ei godi ym mhlaza Sgwâr Canolog, Caerdydd. Dadorchuddiwyd ei cherflun ar 29 Medi 2021.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae’n amlwg nad yw gadael pethau fel maen nhw yn opsiwn.

Crynhoir camau posibl a allai gael eu hystyried mewn amgylchiadau gwahanol isod ynghyd â rhai o'u manteision a'u hanfanteision.

Cam gweithredu: creu cofebion newydd  

Er enghraifft, cofebion newydd, cerfluniau, murluniau, placiau, enwau strydoedd neu baentiadau mewn adeiladau cyhoeddus. Nid yw'r tabl hwn yn cynnwys pob un dim.

Manteision:

• Cyfrannu at adfywio a chreu lleoedd gyda gweithiau celf newydd
• Mae angen enwau ar strydoedd neu adeiladau newydd 
• Gellir gosod placiau’n gymharol rad
• Gall nodi modelau rôl o grwpiau nad oes ganddynt gynrychiolaeth ddigonol
• Creu cyfle i ddysgu / deall

Anfanteision:

• Mae angen llawer o gyllid ac amser i gynllunio a dylunio cofebion a cherfluniau 
• Risg o orlenwi mannau cyhoeddus gyda gwrthrychau wedi'u cynllunio'n wael

Cam gweithredu: Buddsoddi adnoddau mewn digwyddiadau dros dro

Er enghraifft, digwyddiadau celfyddydol cymunedol, partïon stryd, cyngherddau, sgyrsiau, cynyrchiadau drama a fideo.

Manteision:

• Gall digwyddiadau fod yn hynod effeithiol drwy gynnwys llawer o bobl a newid canfyddiadau
• Gallu dwyn pobl ynghyd o gwmpas digwyddiadau bywiog
• Gallu ymgysylltu â rhaglenni, er enghraifft, Pride, Mis Hanes Pobl Dduon, Mis Treftadaeth De Asia a Mis Sipsiwn, Roma a Theithwyr

Anfanteision:

• Mae digwyddiadau angen arian a chynllunio 

Cam gweithredu: cuddio cofebion

Pacio cofebion o’r golwg neu eu hamgáu’n greadigol mewn gweithiau celf newydd.

Manteision:

• Gwneud datganiad gweledol am newid gwerthoedd
• Cadw nodweddion hanesyddol ar gyfer astudio
• Caniatáu i genedlaethau'r dyfodol benderfynu
• Amgáu creadigol yn gyfle i adrodd stori wahanol

Anfanteision:

• Gall cuddio roi'r argraff o guddio'r broblem yn hytrach na mynd i'r afael â hi
• Ddim yn mynd i'r afael â phroblem pobl neu weithredoedd negyddol

Cam gweithredu: darparu dehongliad 

Paneli ar y safle neu wybodaeth oddi ar y safle sy'n gysylltiedig â llwybrau, codau QR a VR er enghraifft.

Manteision:

• Creu cyfleoedd i ddysgu am agweddau cadarnhaol neu negyddol ar y gorffennol
• Cynnig cyfle i fynegi safbwyntiau amgen

Anfanteision:

• Gallu canolbwyntio hyd yn oed mwy o sylw ar ffigyrau negyddol o'r gorffennol
• Gellir gadael cofebion diangen yn eu lle

Cam gweithredu: comisiynu ymyriadau neu ymatebion artistig

Gwisgo cofebion, cynnig ymatebion llenyddol, ychwanegu sain neu fideo, defnyddio digwyddiadau neu berfformiad i ddehongli.

Manteision:

• Helpu cymunedau i adlewyrchu ar gofebion presennol mewn ffyrdd difyr
• Gallu dwyn pobl ynghyd o gwmpas digwyddiadau bywiog
• Gallu defnyddio technolegau newydd diddorol fel technoleg rithwir

Anfanteision:

• Gall leihau gwerth treftadaeth cofebion
• Gall beri gofid neu dramgwyddo pobl
• Gall digwyddiadau neu berfformiad untro fod yn gyfyngedig o ran effaith

Cam gweithredu: symud i storfa neu arddangos mewn amgueddfa neu leoliad llai sensitif arall 

Tynnu cofebion dadleuol iawn i lawr a'u rhoi mewn storfa neu mewn amgueddfeydd, neu eu hadleoli i leoliad llai sensitif.

Manteision:

• Tynnu eitemau tramgwyddus neu ddiangen o fannau cyhoeddus
• Caniatáu i eitemau gael eu gweld fel gwrthrychau mewn cyd-destun hanesyddol yn hytrach nag fel coffâd 
• Gweithred hynod amlwg dros newid

Anfanteision:

• Efallai na fydd gan amgueddfeydd gapasiti na chyd-destun i arddangos eitemau
• Costau cymharol uchel
• Tynnu nodweddion cyfarwydd o'r dirwedd
• Proses gynhwysfawr lle mae'n ddoeth ymgynghori â chymunedau yr effeithir arnynt. Efallai y bydd angen caniatâd cynllunio a/neu gydsyniad adeilad rhestredig

Cam gweithredu: newid yn barhaol neu ddinistrio ar ôl y drefn briodol

Dinistrio cofebion neu newid eu pwrpas i goffáu digwyddiadau yn lle unigolion,

Manteision:

• Gallu cael gwared ar gofebion tramgwyddus neu ddiangen 
• Gallu bod yn weithred greadigol proffil uchel
• Gall newid canfyddiadau o gofebion o ddathlu i hanes mwy gwrthrychol

Anfanteision:

• Gallu tynnu nodweddion cyfarwydd o'r dirwedd
• Proses gynhwysfawr lle mae'n ddoeth ymgynghori â chymunedau yr effeithir arnynt.Efallai y bydd angen caniatâd cynllunio a/neu adeilad rhestredig.
• Gallai barhau’r canfyddiad o hanes rhagfarnllyd

Cam gweithredu: newid enwau strydoedd/adeiladu

Rhoi enwau newydd i strydoedd ac adeiladau neu gyfleusterau cyhoeddus presennol.

Manteision:

• Gallu cael gwared ar enwau tramgwyddus neu ddiangen 
• Rhoi diwedd ar niwed i enw da cyrff cyhoeddus a chysylltiadau negyddol i gleientiaid
• Gall nodi modelau rôl o grwpiau nad oes ganddynt gynrychiolaeth ddigonol

Anfanteision:

• Gall newid enwau strydoedd amharu'n sylweddol ar drigolion a busnesau
• Gall adfywio cysylltiadau â ffigyrau hanesyddol a fu’n angof ers tro