Llesiant Cymru, 2022 - Cymru o gymunedau cydlynus

Awdur: Dr Steven Marshall

Cymunedau atyniadol, hyfyw a diogel sydd â chysylltiadau da.

Mae’r pandemig (COVID-19) wedi effeithio’n eang ar fywydau pobl Cymru yn yr un modd â llefydd eraill ac mae hyn wedi effeithio ar y dangosyddion yn y bennod mewn ffyrdd gwahanol. Mae rhai wedi dangos gwelliant tra bod eraill wedi gweld dirywiad, neu, mewn rhai achosion, dychweliad rhannol i lefelau blaenorol yn ail flwyddyn y data yn ystod y pandemig. Ni fydd yn glir tan y blynyddoedd i ddod a yw’r newidiadau’n rhai tymor byr neu’n newid parhaus.

Mae’r mesur sy’n ymwneud â chydlyniant cymunedol (pobl yn cytuno eu bod yn teimlo eu bod yn perthyn i’w hardal, bod pobl yn cyd-dynnu’n dda ac yn trin ei gilydd â pharch) wedi cynyddu ers 2018-19, o 52% i 64% yn 2021-22. Mae 66% o bobl yn teimlo’n ddiogel mewn gwahanol sefyllfaoedd, i lawr o 71% 2018-19.

Mae cynnydd wedi bod yn nifer y bobl sy’n teimlo eu bod yn gallu dylanwadu ar benderfyniadau yn eu hardal leol (30%), sy’n parhau i wrthdroi’r gostyngiad a welwyd yn cyn y pandemig.

Dywed 89% o bobl eu bod yn fodlon ar eu hardal leol fel lle i fyw. Roedd cynnydd yng nghanran y bobl a oedd yn fodlon bod gwasanaethau a chyfleusterau da ar gael yn eu hardal leol (74%) a’u bod yn gallu cael gafael ar gyfleusterau a gwasanaethau (86%).

Yn ystod 2021-22 roedd cynnydd yn nifer yr aelwydydd a oedd wedi cysylltu â’u hawdurdod lleol am gymorth gan eu bod dan fygythiad o ddigartrefedd, er bod hyn yn dal yn is nag yn 2019-20. Yn ystod y pandemig COVID-19, mae llawer o aelwydydd a oedd yn ddigartref yn flaenorol wedi cael cymorth i gael llety brys dros dro, gyda’r nod o’u symud i lety tymor hir mwy addas.

Mae llawer o’r dangosyddion ar gyfer cymunedau cydlynus yn dal yn fesurau cymharol ddiweddar a gasglwyd yn Arolwg Cenedlaethol Cymru ac felly mae’n anodd rhoi sylwadau hyderus ar newidiadau dros amser. Mae effeithiau pandemig COVID-19, yn ogystal â newidiadau yn y ffordd y cesglir yr Arolwg Cenedlaethol, yn effeithio ar y gallu i gymharu â data cynharach.

Mae’r rhan fwyaf o’r dangosyddion yn y nod hwn wedi cael eu dadansoddi’n fanwl i bennu’r ffactorau sy’n gysylltiedig â gwahaniaethau yn lefel y dangosydd.

Mae’r dangosyddion yn y bennod hon yn cael eu cysylltu’n bennaf ag oedran ac anabledd neu iechyd o ran dimensiynau cydraddoldeb. Os oes cysylltiad, mae bod yn hŷn neu mewn iechyd da yn gysylltiedig â gwerthoedd mwy cadarnhaol y dangosydd. Felly, mae cynnydd tymor hir yn gysylltiedig â gwelliannau o ran iechyd ac amddifadedd neu dlodi.

Mae pob un o’r dangosyddion yn gysylltiedig ag o leiaf un mesur sy’n ymwneud â statws economaidd-gymdeithasol neu amddifadedd. Mae’r mesurau gwirioneddol yn wahanol ar draws y dangosyddion ond ym mhob achos mae bod yn well eu byd yn gysylltiedig â gwerthoedd mwy cadarnhaol y dangosydd. Yr unig eithriad yw, mae bod yn economaidd anweithgar yn gysylltiedig â gwirfoddoli mwy, ond mae hyn yn bennaf oherwydd bod pobl sydd wedi ymddeol yn fwy tebygol o wirfoddoli.

Mae cysylltiadau rhwng y gwahanol fesurau o gymunedau cydlynus, yn enwedig yn achos unigrwydd sydd â chysylltiad ystadegol arwyddocaol â phedwar mesur arall. Gall y cysylltiadau weithio’n hawdd yn y naill gyfeiriad neu’r llall, er enghraifft, gall pobl unig fod yn llai tebygol o wirfoddoli ond gall gwirfoddoli hefyd helpu i leihau unigrwydd.

Mae pobl yn teimlo bod troseddu wedi cynyddu’n sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf, er bod y darlun o droseddau a gofnodwyd yn fwy cymysg. Yn ystod pandemig COVID-19, bu gostyngiad yn y rhan fwyaf o droseddau gan gynnwys troseddau treisgar a gofnodwyd, ond mae troseddau twyll a chamddefnyddio cyfrifiaduron wedi bod yn cynyddu.

Nid yw’n glir eto a oes unrhyw newidiadau parhaus mewn ymddygiad o ganlyniad i’r pandemig a allai effeithio ar y cynnydd hirdymor tuag at y nod.

Roedd bron i ddwy ran o dair o oedolion yn cytuno â phob un o’r tri mesur o gydlyniant cymunedol, ymberthyn i’r ardal leol, pobl o gefndiroedd gwahanol yn cyd-dynnu’n dda, ac yn trin ei gilydd â pharch ac ystyriaeth. Mae hyn yn gynnydd ers y blynyddoedd cyn y pandemig, ac yn ychydig o ostyngiad ers y llynedd (2020-21).

Yn 2021-22, roedd 64% o bobl yn cytuno â’r tri datganiad am eu hardal leol sy’n ffurfio’r dangosydd cenedlaethol, ac roedd 95% yn cytuno ag o leiaf un datganiad.

Mae’r ffigurau hyn wedi bod yn weddol sefydlog ers iddynt gael eu casglu am y tro cyntaf yn 2012 tan y cynnydd sylweddol yn 2020-21. Ni ddaw’n glir a yw’r cynnydd yn 2020-21 a 2021-22 yn effaith byrdymor o'r pandemig (gyda chymunedau’n dod at ei gilydd yn lleol) ac a fyddant yn cael eu cynnal, neu eu cynnal yn rhannol, hyd nes y bydd data ar gael ar gyfer nifer o flynyddoedd i ddod.

Nid oes gwahaniaeth ystadegol rhwng dynion a menywod ar y mesurau unigol nac o ran cytuno â'r tri datganiad.

Mae tuedd glir tuag at fwy o gydlyniant cymunedol wrth i amddifadedd yn yr ardal ostwng.

Image

Mae dwy ran o dair o oedolion yn teimlo’n ddiogel mewn gwahanol sefyllfaoedd ar ôl iddi dywyllu.

Y dangosydd cenedlaethol yw canran y bobl a gytunodd gyda'r pedwar datganiad am deimlo’n ddiogel ar ôl iddi dywyllu: gartref, wrth gerdded yn eu hardal leol, teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus neu deithio mewn car. Yn 2021-22, roedd 66% o bobl yn teimlo’n ddiogel ym mhob un o’r pedair sefyllfa. Mae’r canlyniadau hyn wedi aros yn weddol gyson ar draws y blynyddoedd ers gofyn am y tro cyntaf yn 2016-17.

Mae dynion yn teimlo’n fwy diogel (81%) na menywod (51%). Mae tuedd glir tuag at fwy o deimlad o ddiogelwch wrth i amddifadedd yn yr ardal ostwng, gyda 72% o bobl sy'n byw yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig yn teimlo'n ddiogel ym mhob sefyllfa o gymharu â 54% o bobl sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig.

Image

Yn gyffredinol, yn ôl Arolwg Cenedlaethol 2021-22, mae 89% o bobl yn dweud eu bod yn fodlon ar eu hardal leol fel lle i fyw, sydd ychydig yn uwch na'r canlyniadau yn 2020-21, 2018-19 a 2016‑17.

Roedd 86% o bobl yn fodlon eu bod yn gallu cyrraedd neu ddefnyddio’r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt, ychydig yn is na 2020-21 ond cynnydd ers 2018‑19 (83%). Nid oedd y gostyngiad bach diweddaraf yn arwyddocaol yn ystadegol.

Dywedodd llai na 60% o bobl (yn 2021-22) fod gwasanaethau trefol fel canolfannau cymunedol, ysgolion uwchradd, llyfrgelloedd a chlybiau ieuenctid neu chwaraeon ar gael yn eu hardal leol. I’r gwrthwyneb, dywedodd dros 80% eu bod yn gallu cerdded o’u cartref i gysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus, siopau a thafarndai mewn 15 i 20 munud.

Image

Mae mwy o bobl nawr yn teimlo y gallant ddylanwadu ar benderfyniadau lleol.

Yn 2021-22, roedd 30% o bobl yn teimlo y gallent ddylanwadu ar benderfyniadau sy’n effeithio ar eu hardal leol o’i gymharu â 26% yn 2020-21 a 19% yn 2018-19. Mae hyn yn gynnydd sylweddol ers cyn 2020 ac mae’n bosibl ei fod yn adlewyrchu newid go iawn o ganlyniad uniongyrchol i’r pandemig, ond mae angen ei fonitro yn ystod blynyddoedd yr arolwg yn y dyfodol.

Image

Mae canlyniadau data ar-lein a gasglwyd fel rhan o Arolwg Cenedlaethol 2021-22 yn dangos bod 29% o bobl yn dweud eu bod yn gwirfoddoli i glybiau neu sefydliadau. Mae hyn yn cymharu â 26% yn 2019-20 pan gynhaliwyd yr arolwg wyneb yn wyneb. Ym mhob blwyddyn, roedd y bobl fwyaf cyffredin yn gwirfoddoli ar gyfer elusennau a chlybiau chwaraeon.

Mae tystiolaeth bod rhyngweithio cymdeithasol o fudd i lesiant personol ac mae gwirfoddoli yn agwedd ar ryngweithio cymdeithasol sydd wedi dangos manteision cadarnhaol o ran iechyd a llesiant.

Image

Pobl ifanc sydd fwyaf tebygol o deimlo’n unig, er bod oedolion 45 i 64 oed wedi teimlo’n fwy unig yn ystod y pandemig nag yn y blynyddoedd blaenorol. Pobl 65 oed a hŷn yw’r rhai sy’n teimlo lleiaf unig o hyd.

Casglodd yr Arolwg Cenedlaethol ddata gan ddefnyddio graddfa unigrwydd De Jong Gierveld sy’n mynd i'r afael ag unigrwydd emosiynol a chymdeithasol.

Yn 2021-22, yn seiliedig ar y chwe mesur, canfuwyd bod 13% o bobl yng Nghymru yn unig, sef yr un ganran ag yn 2020-21 ac yn is nag yn 2019-20. Fodd bynnag, mae amrywiadau amlwg yng nghanran y bobl sy’n dweud eu bod yn teimlo’n unig ym mhob un o’r mesurau unigol. Yn 2019-20, dywedodd 36% o bobl eu bod yn colli cael pobl o’u cwmpas o’i gymharu â 53% yn 2021-22 (i lawr o uchafbwynt o 71% yn 2020-21). Yn 2020‑21, roedd cynnydd yng nghyfran y bobl a ddywedodd fod ganddynt ddigon o bobl roeddent yn teimlo’n agos atynt, yn ogystal â’r gyfran oedd â digon o bobl y gallent ddibynnu arnynt. Cafodd y cynnydd hwn ei gynnal yn 2021-22 ar 85% a 78% yn y drefn honno, o’i gymharu â 75% a 69% yn 2019-20 (Siart 5.6)

Mae ffynonellau eraill fel Arolwg Barn a Ffordd o Fyw ONS wedi gweld cynnydd mewn rhai agweddau ar unigrwydd yn ystod y pandemig.

Image

Cafodd dangosydd cenedlaethol newydd ei osod yn 2021 a fydd yn mesur statws cynhwysiant digidol. Bydd y diffiniad ar gyfer y dangosydd hwn yn seiliedig ar ganlyniad prosiect ymchwil ar y safon ofynnol ar gyfer bywyd digidol sylfaenol a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a gynhaliwyd gan Brifysgol Lerpwl.

Yn y cyfamser, mae canlyniadau’r Arolwg Cenedlaethol yn 2021-22 yn dangos bod 93% o oedolion yn defnyddio’r rhyngrwyd at ddibenion personol yn y cartref, yn y gwaith neu yn rhywle arall. Ar hyn o bryd, mae’r arolwg hefyd yn gofyn cwestiynau am weithgarwch digidol a’r sgiliau sydd gan bobl. Mae’r rhain wedi eu grwpio’n 5 math o sgil:

1. trin gwybodaeth a chynnwys
2. cyfathrebu
3. trafod
4. datrys problemau
5. bod yn ddiogel ac yn gyfreithiol ar-lein

Yn 2021-22, roedd 78% o ddefnyddwyr y rhyngrwyd wedi gwneud gweithgareddau a oedd yn ymwneud â phob un o’r 5 sgil hyn o’i gymharu â 73% yn 2019-20.

Er bod y gyfradd atal digartrefedd wedi aros yn gyson yn 2021-22, cafodd gwasanaethau ar gyfer y rhai sy’n wynebu digartrefedd eu trawsnewid yn ystod y pandemig, gyda llawer o aelwydydd yn cael cymorth i gael llety brys dros dro drwy ymateb brys. Er bod y dull ‘dim un yn cael ei anghofio’ wedi bod ar waith yn barhaus ers mis Mawrth 2020, mae’r ffocws nawr ar symud o sefyllfa o ddibynnu ar lety dros dro, i system sy’n canolbwyntio ar atal ac ailgartrefu cyflym.

Yn ystod 2021-22, cafodd 9,228 o aelwydydd yng Nghymru eu hasesu fel rhai dan fygythiad o ddigartrefedd, cynnydd o 27% dros 2020-21 ond 8% yn is na’r lefel yn 2019-20.

Llwyddwyd i atal digartrefedd am o leiaf 6 mis mewn 67% o’r achosion hyn. Ers 2017-18, llwyddwyd i atal digartrefedd mewn oddeutu dwy ran o dair o’r achosion..

Ym mis Hydref 2019, amcangyfrifwyd bod 405 o bobl yn cysgu allan ar draws Gymru, cynnydd o 17% (58 o bobl) o'r flwyddyn flaenorol. Yn 2019, amcangyfrifwyd bod 33 o bobl ddigartref yng Nghymru wedi marw, o’i gymharu â 34 yn 2018 a 13 yn 2017.

Mae’r wybodaeth reoli a gasglwyd ers mis Mawrth 2020 yn dangos, rhwng dechrau y pandemig COVID-19 a diwedd mis Mehefin 2022, fod dros 24,200 o bobl a oedd yn ddigartref yn blaenorol wedi cael cymorth i gael llety brys dros dro, gyda’r nod o’u symud i lety tymor hir sy’n fwy addas. Mae amcangyfrifon misol awdurdodau lleol wedi dangos bod y nifer o bobl sy’n cysgu allan ledled Cymru yn amrywio trwy gydol y flwyddyn, ond ar y cyfan wedi aros o dan 135 ers mis Tachwedd 2020.

Gosodwyd dangosydd cenedlaethol newydd yn 2021 a fydd yn mesur canran y bobl sydd â hyder yn y system gyfiawnder. Nid yw data wedi ei gasglu eto ar gyfer y dangosydd hwn, ond disgwylir iddo fod ar gael am y tro cyntaf yn 2024-25.

Nid yw’r rhan fwyaf o bobl yn profi trosedd. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae troseddau a gofnodwyd gan yr heddlu wedi cynyddu tra bo cyfran yr oedolion sy’n ddioddefwyr troseddau wedi aros yn gymharol sefydlog. 

Mae data gan Arolwg Troseddu Cymru a Lloegr (ac eithrio twyll) yn 2021-22 yn dangos bod 10% o oedolion wedi dioddef troseddau a bod 1.8% wedi dioddef troseddau personol; yn debyg i’r lefelau yn 2020-21.

Cynyddodd troseddau a gofnodwyd gan yr heddlu yn 2021-21 o 17%, yn dilyn y gostyngiad o 11% yn 2020-21. Cafwyd cynnydd yn y rhan fwyaf o gategorïau troseddau, gan gynnwys troseddau treisgar. Yr eithriadau oedd troseddau yn ymwneud â chyffuriau a throseddau yn ymwneud â meddu arfau, a oedd yn gostwng o’i gymharu â 2020-21. Mae’n debygol bod pandemig COVID-19 a’r cyfyngiadau a gyflwynwyd fel mesurau iechyd cyhoeddus ym mis Mawrth 2020 wedi cael effaith ar nifer yr achosion o sawl math o droseddau.

Mae nifer y troseddau yn ymwneud â thwyll a chamddefnyddio cyfrifiaduron wedi gostwng 13% yng Nghymru rhwng 2020-21 a 2021-22; i gyfradd o 5 trosedd am bob 1,000 o'r boblogaeth yng Nghymru.

Mae’r data diweddaraf ar ganfyddiadau troseddau o Arolwg Troseddu Cymru a Lloegr (CSEW) (2019-20) yn dangos bod 53% o bobl yng Nghymru yn credu bod troseddu wedi codi’n sylweddol yn genedlaethol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, yn debyg i’r blynyddoedd blaenorol. Mae canran y rhai sy’n credu bod troseddu wedi cynyddu’n sylweddol yn eu hardal leol yn llawer iawn llai (15%). Mae’r data diweddaraf am droseddau treisgar yng Nghymru gan y CSEW yn dangos bod nifer yr achosion o droseddau yng Nghymru wedi gostwng i gyfradd o 18 am bob 1,000 oedolyn yn 2019-20.

Image

Roedd dadansoddiad pellach o ddata Arolwg Cenedlaethol 2018-19 yn cynnwys dadansoddiad atchweliad i amlygu ffactorau arwyddocaol ar gyfer rhai o’r dangosyddion.

Dylanwadu ar benderfyniadau mewn ardal leol (Arolwg Cenedlaethol Cymru): Ebrill 2018 i Fawrth 2019

Teimlo’n ddiogel mewn ardal leol (Arolwg Cenedlaethol Cymru): Ebrill 2018 i Fawrth 2019

Teimlo’n fodlon mewn ardal leol (Arolwg Cenedlaethol Cymru): Ebrill 2018 i Fawrth 2019

Ymdeimlad o gymuned (Arolwg Cenedlaethol Cymru): Ebrill 2018 i Fawrth 2019

Ymchwil a dadansoddi arall a allai fod o ddiddordeb.

Mesur eich effaith ar unigrwydd yn ddiweddarach mewn bywyd (Campaign to end loneliness)

Unigrwydd yn y boblogaeth gyffredinol: niferoedd, penderfynydd a chysylltiadau ag iechyd meddwl (BMC Psychiatry)

Etholiadau lleol yng Nghymru (The Electoral Commission)

Gwerthuso’r cynllun peilot ar gyfer pleidleisio ymlaen llaw (The Electoral Commission)

Digartrefedd

Tablau data agored ar gyfer Digartrefedd Statudol a Cysgwyr Allan (StatsCymru)

Amcangyfrifon o farwolaethau ymhlith pobl ddigartref, a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol

Troseddau

Data ar Ganfyddiadau - Arolwg Troseddu Cymru a Lloegr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Mae niferoedd troseddau treisgar CSEW yn dod o dablau data agored am Droseddau Personol (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Tablau data agored am Droseddau a Gofnodwyd gan yr Heddlu (Y Swyddfa Gartref)

Troseddau a Gofnodwyd gan yr Heddlu 2021-22 (tabl P2 a P11) (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Cyfrifir cyfradd y troseddau a gofnodwyd gan yr Heddlu gan ddefnyddio amcangyfrifon canol blwyddyn (StatsCymru)

Data arall

Daw’r holl ddata eraill o Arolwg Cenedlaethol Cymru.