Y cynllun gweithredu ar gyfer dementia: diweddariad cynnydd Hydref 2025

Mae gwaith yn mynd rhagddo ar olynydd y cynllun gweithredu dementia, ac rydym yn defnyddio'r gwerthusiad a gyhoeddwyd o'r cynllun gweithredu dementia i lywio ein dull gweithredu ar gyfer y gwaith hwn.

Rydym wedi ymrwymo i gyd-gynhyrchu'r cynllun newydd, drwy gynnwys partneriaid a phobl sydd â phrofiad bywyd drwy  gydol y broses. Nid yw hon yn broses gyflym, ac ni ddylai fod felly. Dyma daith hirdymor i sicrhau bod y gofal a chymorth gorau posibl yn cael eu darparu i bobl sy'n byw gyda dementia. Mae'r gwaith hwn yn parhau i symud yn ei flaen, ac mae wedi cynnwys presenoldeb mewn nifer o ddigwyddiadau, ynghyd â holiadur cyhoeddus sy'n cael ei ddefnyddio i lunio ein gweithgareddau ymgysylltu ar gyfer olynydd y cynllun gweithredu dementia.

Rydym yn bwriadu cyhoeddi dogfen ymgynghori tua diwedd y flwyddyn galendr hon, yn seiliedig ar y gwaith hwn a'r ymgysylltiad parhaus â rhanddeiliaid.

Mae'r gwaith ar ddatblygu'r trefniadau llywodraethu ar gyfer olynydd y cynllun gweithredu dementia yn mynd rhagddo, gan gynnwys ffocws ar strwythur, aelodaeth, ac allbwn ein grwpiau ymgysylltu ac atebolrwydd.

Yn ddiweddar, fe wnaethom ailsefydlu "is-grŵp y Gymraeg a dementia", ac yn ein cyfarfodydd fe wnaethom drafod y gwerthusiad o'r cynllun gweithredu dementia a chlywed am brofiadau aelodau o ofal dementia a'r Gymraeg. Bydd y grŵp yn defnyddio'r wybodaeth hon i ddarparu eu blaenoriaethau allweddol ar gyfer y cynllun gweithredu dementia newydd. Yn yr un modd, mae gwaith ar y gweill i ailffocysu gweithgarwch y grŵp dysgu a datblygu i gefnogi'r gwaith o ddatblygu a gweithredu'r cynllun newydd.

Wrth inni edrych i'r dyfodol, bydd y cynllun newydd yn rhoi pwyslais cryf ar wella'n barhaus ac arloesi ym maes dementia. Rydym yn ystyried creu grŵp arloesi ac ymchwil pwrpasol. Bydd y grŵp yn cynnwys:

• ymchwilwyr
• arbenigwyr technoleg
• arweinwyr clinigol
• unigolion â phrofiad bywyd

Nod y grŵp yw hyrwyddo arloesedd ym maes gofal dementia, cefnogi mentrau ymchwil, a sicrhau bod arferion newydd sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn cael eu hintegreiddio i'r cynllun gweithredu dementia a'i gynlluniau cyflawni.

Mae iechyd yr ymennydd yn thema sy'n dod i'r amlwg, ac rydym yn fwyfwy ymwybodol o'r ffactorau addasadwy sy'n chwarae rhan mewn dementia. Byddwn yn edrych i ymgorffori'r mewnwelediadau hyn mewn negeseuon iechyd ehangach yn y dyfodol.

Ym mis Gorffennaf, cynhaliodd Rhwydwaith Iechyd Cyhoeddus Cymru weminar ar Iechyd yr ymennydd a lleihau risg dementia, gan ofyn y cwestiwn, "sut allwn ni sicrhau newid?". Mynychwyd y digwyddiad gan 190 o bobl, gyda chynrychiolaeth o fyrddau iechyd, awdurdodau lleol, y trydydd sector, ac Iechyd Cyhoeddus Cymru.

Roedd y cyflwyniadau'n cynnwys trafodaeth ar y fframwaith iechyd a gofal seiliedig ar atal, a ddatblygwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ac a gyhoeddwyd ym mis Mai eleni. Mae'r fframwaith yn darparu dull gweithredu systematig ar gyfer deall y camau gweithredu sydd eu hangen i gyflawni nodau atal penodol. Yna rhoddodd Andrew Rogers, darlithydd mewn Iechyd y Cyhoedd, gyflwyniad ar dargedu gweithgarwch atal wrth hybu iechyd cymunedol.

Dilynwyd hyn gan ddiweddariad gan Natalie Elliott, Ymgynghorydd Cenedlaethol Proffesiynau Perthynol i Iechyd, a'r Arweinydd ar gyfer Dementia, ar iechyd yr ymennydd ac atal dementia. Roedd y diweddariad yn cynnwys fframwaith dementia ar gyfer y proffesiynau perthynol i iechyd, clinigau optimeiddio iechyd yr ymennydd, cwrs ar nam gwybyddol ysgafn, yn ogystal ag adnoddau fel cael "sgyrsiau tosturiol".

Rhaglen sgyrsiau tosturiol

Nod y rhaglen sgyrsiau tosturiol, a ddatblygwyd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, yw cefnogi Gweithwyr Iechyd Proffesiynol Perthynol i Iechyd i ddiwallu anghenion cynyddol amrywiol a chymhleth gofal iechyd modern. Cafodd y rhaglen ei datblygu'n seiliedig ar egwyddorion tosturi, hunanofal a chyfweld ysgogol, ac mae wedi cynhyrchu ystod o adnoddau a phecynnau hyfforddi i helpu gweithwyr gofal iechyd proffesiynol i godi materion, eu trafod yn fyr, a chyfeirio aelodau o'r cyhoedd mewn perthynas ag amrywiaeth o bynciau iechyd a llesiant.

Mae grŵp cenedlaethol o weithwyr proffesiynol a phobl sydd â phrofiad bywyd o ddementia wedi cyd-gynhyrchu adnodd sy'n ymdrin ag iechyd yr ymennydd a lleihau risg dementia, a lansiwyd ym mis Gorffennaf. Mae'r adnodd hwn yn codi ymwybyddiaeth o'r 14 ffactor risg ar gyfer dementia, ac yn darparu gwybodaeth i weithwyr iechyd a gofal proffesiynol er mwyn magu hyder wrth drafod iechyd yr ymennydd a lleihau risg dementia.

Prosiect dementia y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol a Llywodraeth Cymru

Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ddatblygu adnoddau penodol a chynllun i gefnogi'r rheini sy'n gweithio gyda phobl â dementia.

Mae cyllid wedi'i ddarparu i greu rhaglen dysgu Cymraeg sy'n benodol ar gyfer gweithwyr proffesiynol yn y maes hwn a sicrhau bod adnoddau "dysgu Cymraeg" addas ar gael. Bydd yn cynnwys hyrwyddo cyrsiau hunan-astudio ar-lein pwrpasol, ynghyd â chefnogaeth gan diwtor Cymraeg, a ddatblygwyd yn benodol ar gyfer y rheini sy'n gweithio gyda phobl â dementia. Bydd hyn yn arwain at well ymwybyddiaeth o bwysigrwydd defnyddio'r iaith gyda chleifion, ac yn cynyddu'r defnydd ohoni. Bydd gwahanol elfennau o'r rhaglen yn rhoi cyfle i unigolion, sydd heb fawr ddim Cymraeg, ddysgu geiriau sylfaenol i'w defnyddio gyda chleifion a theuluoedd o dan eu gofal.

Bydd cyfle hefyd i unigolion sydd â rhywfaint o Gymraeg, ond heb yr hyder i'w defnyddio, wneud mwy o ddefnydd ohoni wrth ddarparu gofal i gleifion a'u teuluoedd.

Am ragor o wybodaeth ynglŷn â'r cynllun, cysylltwch â:

• swyddfa@dysgucymraeg.cymru
• hss.polisi’rgymraeg@llyw.cymru

Dilysu profion asesu gwybyddol Cymraeg

Ym mis Ebrill 2025, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru adroddiad ar ganfyddiadau'r cam cyntaf o'r ymchwil i dilysu profion asesu gwybyddol Cymraeg: cam 1. Nod yr ymchwil hon oedd sefydlu fframwaith asesu cynhwysfawr i gynorthwyo mewn diagnosis cywir o ddementia ymhlith unigolion sy'n siarad Cymraeg. Roedd y gwaith yn cynnwys:

• adolygiad o ganllawiau asesu dementia yn y DU
• ymgysylltu â rhanddeiliaid ledled Cymru i nodi'r profion asesu gwybyddol a ddefnyddir fwyaf mewn Gwasanaethau Asesu'r Cof yng Nghymru
• archwiliad o briodweddau seicometrig y profion sydd wedi'u cyfieithu i'r Gymraeg

Roedd y gwaith hefyd yn cynnwys nodi strategaethau i gasglu data o ansawdd uchel ar y profion Cymraeg a ddefnyddir fwyaf er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu dilysu ac y gellir eu dehongli mewn modd dibynadwy mewn lleoliadau clinigol.

Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y cynnydd a wnaed o ran dilysu profion asesu gwybyddol Cymraeg, ac mae'n gosod y sylfaen ar gyfer ymdrechion yn y dyfodol i sicrhau diagnosis dementia cywir a diwylliannol briodol, gan wella gofal i'r rheini sy'n cael eu heffeithio yng Nghymru yn y pen draw.

Roedd yr adolygiad, a gynhaliwyd rhwng misoedd Chwefror a Mai 2022, yn cynnwys archwiliad systematig o ganllawiau'r DU sy'n cymeradwyo'r defnydd o brofion asesu gwybyddol mewn gwahanol leoliadau gofal dementia, gan gynnwys asesiadau cychwynnol meddygon teulu, gwasanaethau asesu'r cof (MAS), lleoliadau gofal acíwt, a chartrefi gofal ledled Cymru. Fe wnaeth yr adolygiad ystyried priodweddau seicometrig a nodweddion pob prawf a grybwyllir yng nghanllawiau'r DU.

Cynhaliwyd gweithgareddau ymgysylltu â rhanddeiliaid rhwng mis Tachwedd 2021 a mis Mawrth 2023, gyda'r nod o godi ymwybyddiaeth o'r ymchwil a datblygu dull cydweithredol gyda MAS a rhanddeiliaid eraill. Trefnwyd nifer o drafodaethau cyhoeddus, cyflwyniadau, a chyfarfodydd i gyfnewid gwybodaeth ymhlith:

• gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio ym maes gofal dementia
• pobl sydd â phrofiad o fyw gyda dementia a'u gofalwyr
• y gymuned ymchwil academaidd
• aelodau o'r cyhoedd

Cyfrannodd tua 30 o randdeiliaid, gan gynnwys cynrychiolwyr o sefydliadau megis Cymdeithas Alzheimer Cymru, Prifysgol Bangor, ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, at ddiffinio cwmpas cam un yr ymchwil, gan helpu i lunio'r fethodoleg a argymhellir ar gyfer y camau dilynol.

Defnyddiwyd canfyddiadau cam 1 i sefydlu’r gofynion methodoleg, gan osod y sylfaen ar gyfer camau dilynol y gwaith dilysu. Dylai ymchwil yn y dyfodol adeiladu ar y canfyddiadau hyn i sicrhau bod profion asesu gwybyddol cadarn yn cael eu datblygu, sy'n briodol yn ddiwylliannol ac yn ieithyddol ar gyfer unigolion sy'n siarad Cymraeg.

Daeth yr adroddiad i ben gyda nifer o argymhellion ar gyfer cam nesaf yr ymchwil. Roedd yr argymhellion yn cynnwys blaenoriaethu dilysu'r ACE-III a'r Mini-ACE yn Gymraeg, cyfweld ag ymarferwyr MAS, a chynnal arsylwadau maes. Roedd argymhellion tymor hirach yn cynnwys:

• cynnal astudiaeth beilot ar gyfer casglu data clinigol
• casglu data normadol
• ymgysylltu parhaus â rhanddeiliaid
• cynhyrchu canllawiau ar gyfer ymarferwyr

Bydd yr argymhellion hyn yn cael eu bwydo i'r broses ymgynghori ar gyfer olynydd y cynllun gweithredu dementia.

Safonau ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth hygyrch 

Lansiwyd y safonau cyfathrebu a gwybodaeth hygyrch ym mis Medi 2025. Yn 2023, adolygodd Llywodraeth Cymru effeithiolrwydd safonau Cymru gyfan ar gyfer darparu gwybodaeth hygyrch i bobl â nam ar eu synhwyrau a chyfathrebu â hwy, gan edrych ar y rhwystrau sy'n wynebu pobl wrth gael mynediad at ofal iechyd. Bu Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos ac yn helaeth â chynrychiolwyr o holl gyrff GIG Cymru a phartneriaid allanol. Yn sgil y gwaith hwn, fe wnaethom ddatblygu argymhellion a chamau gweithredu sydd â'r nod o ddileu rhwystrau a sicrhau bod anghenion cyfathrebu a gwybodaeth cleifion, defnyddwyr gwasanaeth, rhieni, a gofalwyr yn cael eu diwallu mewn modd cyson.

Ar ôl eu hadnewyddu, mae’r safonau bellach yn cynnwys:

• cleifion nad ydynt yn defnyddio'r Saesneg na'r Gymraeg fel eu prif iaith
• cleifion sy'n wynebu rhwystrau iaith a chyfathrebu oherwydd anabledd, dementia, cyflyrau iechyd meddwl
• cleifion sy'n wynebu rhwystrau iaith a chyfathrebu oherwydd anawsterau dysgu
• cleifion sy'n wynebu rhwystrau iaith a chyfathrebu sy'n deillio o niwrowahaniaeth neu lythrennedd isel
• rhieni a gofalwyr (cleifion) sydd eu hunain yn wynebu rhwystrau iaith neu gyfathrebu

Mae'r safonau hefyd yn cyd-fynd â'r:

• gweithdrefn weithredu safonol: comisiynu gwasanaethau cyfieithu a chyfieithu ar y pryd ym maes gofal iechyd sylfaenol ac argyfwng
• safon gwybodaeth hygyrch (AIS) ar gyfer practisau meddygon teulu

Mae'r weithrefn weithredu safonol yn ddogfen ganllaw gynhwysfawr ar gyfer staff y GIG i sicrhau bod safonau cyson yn cael eu cynnal wrth gomisiynu gwasanaethau cyfieithu neu gyfieithu ar y pryd neu dehongli.

Mae'r safon ar gyfer darparu gwybodaeth hygyrch yn cyfarwyddo ac yn diffinio dull gweithredu penodol a chyson i bractisau meddygon teulu ei ddefnyddio ar gyfer nodi, cofnodi, amlygu, rhannu, a diwallu anghenion gwybodaeth a chyfathrebu cleifion, defnyddwyr gwasanaeth, gofalwyr, a rhieni. Cyhoeddwyd y safon ar gyfer darparu gwybodaeth hygyrch drwy Gylchlythyr Iechyd Cymru yn 2018, ac mae wedi'i hintegreiddio yn y safonau diwygiedig er mwyn sicrhau cysondeb.

Mae gwella cyfraddau diagnosis a sicrhau bod data diagnosis ar gael yn parhau i fod yn faes blaenoriaeth. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer byrddau iechyd i gynorthwyo gyda chofnodi diagnosis o ddementia.

Mae'r gwaith hwn wedi cael ei gefnogi gan is-adran ansawdd, diogelwch a gwella, Perfformiad a Gwella GIG Cymru, sydd wedi datblygu cyfres o "adnoddau cyfathrebu cryno ar gyfraddau diagnosis o ddementia", i godi ymwybyddiaeth o ddementia a chofnodi cyfraddau diagnostig ar gyfer dementia.

Mae yna dystiolaeth bod colli clyw a dementia yn aml yn cyd-ddigwydd ac yn effeithio ar ei gilydd (Livingstone et al. 2017). I bobl â dementia, gall colli clyw achosi problemau ychwanegol, fel dryswch am yr hyn sy'n digwydd o'u cwmpas a phroblemau gyda chyfathrebu (Dementia UK 2021). Ar hyn o bryd mae risg bod gan unigolion â dementia, neu unigolion y mae amheuaeth eu bod â dementia, yn colli clyw mewn modd sydd heb ddiagnosis a heb ei reoli, sy'n effeithio ar ansawdd eu bywydau (Dawes 2019). Canfu'r comisiwn lancet dystiolaeth bod colli clyw heb fod diagnosis a heb ei reoli, yng nghanol oes unigolyn, wedi'i nodi fel ffactor risg dementia y gellir gweithredu i'w leihau.

Cafodd llwybr colli clyw dementia Cymru gyfan ei ddatblygu gan awdiolegwyr i ddisgrifio'r llwybr i gleifion sydd â diagnosis o ddementia, neu gleifion yr amheuir eu bod â dementia, o adeg mynediad at asesiad clyw hyd at fonitro a rheoli colli clyw yn barhaus, gan sicrhau mynediad cyfartal at wasanaethau a chymorth ledled Cymru.

Rydym yn aml yn gweithio ar draws timau i sicrhau bod dementia’n cael ei ymgorffori mewn darnau eraill o waith a'n bod yn dysgu o hynny.

Amlygir enghraifft ddiweddar yn adroddiad 2025 cynllun gweithredu cenedlaethol i atal cam-drin pobl hŷn.