Gwerthusiad cynllun Grantiau Cartrefi Gwag: crynodeb

Er mwyn helpu i ddod â hyd at 2,000 o gartrefi gwag yn ôl i ddefnydd yng Nghymru eto, cyflwynwyd y Cynllun Grant Cartrefi Gwag (o hyn ymlaen 'y cynllun') ym mis Ionawr 2023. Sefydlwyd cronfa gwerth £50 miliwn i helpu perchnogion tai i adnewyddu eiddo gwag hirdymor, gan eu defnyddio eto mewn cyflwr gwell. Gall unigolion, awdurdodau lleol, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a grwpiau tai cymunedol wneud cais am gyllid.

Caiff y cynllun ei weinyddu gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf (CBSRhCT) ar ran Llywodraeth Cymru, gyda chymhwysedd yn seiliedig ar y meini prawf canlynol.

Meini prawf cymhwysedd

Rhaid i'r cartref gwag fod wedi'i leoli o fewn un o'r 17 awdurdod lleol sy'n cymryd rhan.

Rhaid i'r cartref fod wedi'i gofrestru fel un gwag (heb ei feddiannu/heb ddodrefn) a bod wedi bod yn wag am o leiaf 12 mis cyn dyddiad y cais.

Rhaid i ymgeiswyr fod yn berchnogion tai presennol neu ddarpar berchnogion tai sy'n bwriadu byw yn yr eiddo gwag fel eu prif ac unig breswylfa am o leiaf bum mlynedd ar ôl cwblhau'r gwaith a ariennir gan grant. Rhaid iddyn nhw gyfrannu 15% (wedi'i gapio ar £3,750) tuag at gost y gwaith.

Dim ond ar gyfer gwaith a ystyrir yn gymwys gan syrfëwr awdurdod lleol y darperir cyllid, a rhaid cwblhau'r holl waith a nodwyd i sicrhau bod yr eiddo yn rhydd o beryglon. Dim ond atgyweiriadau hanfodol sy'n ofynnol i wneud yr eiddo'n ddiogel, yn saff, ac yn rhydd o beryglon categori 1 fydd yn cael eu hystyried.

Cynhaliwyd proses dau gam a gwerthusiad effaith i ddeall gweithrediad y Cynllun Grant Cartrefi Gwag a'i effaith (hyd yn hyn) ar leihau nifer y cartrefi gwag yng Nghymru gan Opinion Research Services (ORS) rhwng Ebrill a Medi 2025.

Gan ddefnyddio'r prif nod o leihau nifer y cartrefi gwag a chynyddu argaeledd tai ledled Cymru fel sail, blaenoriaeth gyffredinol y gwerthusiad oedd nodi'r hwyluswyr a'r rhwystrau prif sy'n dylanwadu ar effeithiolrwydd y cynllun drwy:

• deall rhwystrau i ymgeisio (h.y. y meini prawf cymhwysedd)
• deall pa ffactorau neu newidiadau a allai gynyddu nifer y ceisiadau cymwys a chynyddu cyfradd y ceisiadau llwyddiannus, a beth y gellid ei wneud i sicrhau bod mwy o geisiadau yn llwyddiannus yn y dyfodol
• archwilio faint o geisiadau sydd wedi trosi’n waith wedi’i gwblhau; a deall y rhesymau dros dynnu’n ôl

Y camau brif yn yr ymchwil

• Dadansoddiad data eilaidd systematig o'r data ceisiadau a chwblhau gwaith a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru a setiau data eraill oedd ar gael. Ystyriodd hyn nifer y ceisiadau am gynlluniau, dadansoddiad o nifer o resymau dros geisiadau llwyddiannus ac aflwyddiannus, y gyfradd y mae ceisiadau'n trosi'n waith wedi'i gwblhau, a'r gostyngiad cysylltiedig yn nifer y cartrefi gwag yng Nghymru.
• Arolwg ar gyfer ymgeiswyr i'r cynllun, sydd ar gael ar-lein rhwng 9 Gorffennaf 2025 a 27 Gorffennaf 2025. Datblygwyd yr arolwg gan ORS mewn cydweithrediad â chynrychiolwyr o weinyddwyr y cynllun yng Nghyngor CBSRhCT a Llywodraeth Cymru. Derbyniwyd 139 o ymatebion, cyfradd ymateb o 12%.
• Dau grŵp ffocws rhithwir gyda swyddogion awdurdodau lleol. Cynhaliwyd y cyntaf ym mis Mai 2025 i drafod sut mae'r cynllun yn gweithio'n ymarferol, a mynychodd saith o'r 17 awdurdod lleol a gymerodd ran. Mynychwyd yr ail, ym mis Gorffennaf 2025, gan wyth awdurdod lleol a gymerodd ran ac ystyriwyd effaith y cynllun wrth ddefnyddio tai gwag eto.
• Un grŵp ffocws rhithwir (ym mis Mai 2025) gyda thri swyddog gweinyddu CBSRhCT i drafod sut mae’r cynllun yn gweithio’n ymarferol.
• Galwad ar-lein am dystiolaeth i sicrhau sylfaen dystiolaeth mor gynhwysfawr â phosibl gan swyddogion awdurdodau lleol. Dosbarthwyd hwn i'r rhai nad oeddent ar gael adeg y sesiynau ar-lein, a derbyniwyd 19 o ymatebion. Roedd chwech o'r rhain yn ymatebion wedi'u cwblhau ac roedd 13 yn ymatebion rhannol (derbyniwyd ymatebion lluosog gan rai awdurdodau lleol).

Gweinyddiaeth y cynllun

Cafodd model cyflawni'r cynllun a'r cyfathrebu rhwng y tîm gweinyddol, awdurdodau lleol ac ymgeiswyr eu crybwyll fel agweddau cadarnhaol ar y gweithrediad gan swyddogion CBSRhCT, a fyfyriodd ar y lefel isel o gwynion neu faterion a godwyd iddynt fel gweinyddwyr.

Nid oedd hyn yn cael ei adlewyrchu'n llawn yn yr adborth gan awdurdodau lleol a oedd, er gwaethaf eu barn gyffredinol gadarnhaol am y cynllun, yn tynnu sylw at ddiffyg ymreolaeth dros geisiadau yn eu hardaloedd unigol, a'r ffaith nad oedd ganddynt yr holl wybodaeth berthnasol ar gael iddynt bob amser. Awgrymwyd hefyd fod gweinyddiaeth ganolog wedi arwain at broses ymgeisio braidd yn ddatgysylltiedig, ac oedi o ran cyfathrebu a gwybodaeth.

Fodd bynnag, byddem yn nodi bod sawl swyddog o'r farn bod CBSRhCT yn gweithredu fel gweinyddwyr yn ymarferol ac yn angenrheidiol i lawer o awdurdodau, gan nad oes ganddynt y capasiti na'r adnoddau i redeg y cynllun eu hunain. At hynny roedd swyddogion yn canmol CBSRhCT ar y cyfan am eu gweinyddiaeth o'r cynllun, gan ddatgan eu bod fel tîm yn gyson, yn gymwynasgar ac yn ymatebol, yn enwedig o ystyried y nifer fawr o awdurdodau y maent yn delio â nhw.

Er bod adborth gan ymgeiswyr a gymerodd ran ynghylch gweinyddiaeth y cynllun yn gyfyngedig, awgrymodd rhai achosion o gyfathrebu gwael a gweinyddiaeth anghyson rhwng awdurdodau lleol. Teimlwyd y byddai gwelliannau yn hyn o beth yn gwella mynediad at y cynllun ac yn hwyluso'r broses o wneud cais.

Hyrwyddo'r cynllun

Roedd mwyafrif yr ymatebwyr i'r arolwg ymgeiswyr yn anghytuno bod y cynllun yn cael ei hyrwyddo'n dda. Roedd mwy o ymgeiswyr a gymerodd ran yn anghytuno bod y cynllun yn cael ei hyrwyddo'n dda nag yr oedd yn cytuno. Awgrymwyd y gellid ei hyrwyddo'n well i ymgeiswyr posibl drwy asiantau tai, cyfreithwyr a chynghorau lleol; a hysbysebu cyffredinol ar gyfryngau cymdeithasol a rhai mwy traddodiadol.

Ychydig o wybodaeth oedd gan swyddogion awdurdodau lleol am hyrwyddo cenedlaethol, ac er eu bod yn ystyried hyn yn anarferol, o ystyried llwyddiant ymgyrchoedd hyrwyddo ar gyfer cynlluniau eraill, eglurodd swyddogion CBSRhCT fod llwyddiant y cynllun yn ystod ei flynyddoedd peilot yn golygu nad oedd hyrwyddo ar lefel genedlaethol mor angenrheidiol ag yr oedd wedi bod mewn mannau eraill. Ar ben hynny, wrth lansio'r cynllun, anogwyd pob awdurdod lleol gan Lywodraeth Cymru i hyrwyddo'r cynllun o fewn eu hawdurdod eu hunain er mwyn ystyried eu hanghenion a'u hadnoddau gwahanol. Felly roedd y gweinyddwyr o'r farn bod perchnogaeth leol dros hyrwyddo yn bwysig.

Meini prawf cymhwysedd

Er bod y rhan fwyaf o'r ymgeiswyr a gymerodd ran yn ystyried ei bod yn glir ac yn hawdd ei ddeall pwy sy'n gymwys i wneud cais am y grant, tynnodd rhai sylw at bryderon ynghylch rheolau cymhwysedd anghyson ac aneglur, er enghraifft gofynion preswylio, am ba hyd y mae eiddo wedi bod yn wag, a beth a olygir gan 'wag a heb ddodrefn'.

Ar ben hynny, dywedodd dros dri o bob pump o ymgeiswyr y bu eu ceisiadau yn aflwyddiannus nad oeddent yn deall y rhesymau pam yn llawn. Gan fod ymgeiswyr bob amser yn cael rheswm, mae hyn yn awgrymu nad yw'r esboniadau a roddir bob amser yn glir. Gallai rhoi esboniadau mwy trylwyr o'r gofynion cymhwysedd helpu ymgeiswyr i ddeall yn llawn y rhesymau pam na chafodd eu cais ei gymeradwyo.

Adleisiwyd hyn gan swyddogion awdurdodau lleol, a alwodd am ddiffiniadau llymach o feini prawf cymhwysedd y cynllun er mwyn osgoi dehongliadau gwahanol a chymhwyso'r 'rheolau' yn anghyson. Hefyd, cydnabu swyddogion CBSRhCT gamddealltwriaeth ynghylch meini prawf cymhwysedd, yn enwedig y 'datgysylltiad' rhwng yr hyn y mae perchnogion tai yn ei olygu wrth y term 'gwag', er gwaethaf y ffaith bod diffiniad ar gael ar wefan CBSRhCT. Nodwyd bod bodloni'r gofynion cymhwysedd yn rhwystr gan rai ymgeiswyr a gymerodd ran. Fodd bynnag, roedd llawer mwy o gyfranogwyr o'r farn y dylai'r gofynion cymhwysedd aros yr un fath, na'r rhai a oedd o blaid eu hehangu. Yr awgrymiadau mwyaf cyffredin ar gyfer newid (a gynigiwyd gan ymgeiswyr a swyddogion awdurdodau lleol) oedd ynghylch yr angen i'r eiddo gael ei gofrestru ar gyfer y dreth gyngor neu fod yn gwbl 'wag a heb ddodrefn'.

Nodwyd bod bodloni'r gofynion cymhwysedd yn rhwystr gan rai ymgeiswyr a gymerodd ran. Fodd bynnag, roedd llawer mwy o gyfranogwyr o'r farn y dylai'r gofynion cymhwysedd aros yr un fath, na'r rhai a oedd o blaid eu hehangu. Yr awgrymiadau mwyaf cyffredin ar gyfer newid (a gynigir gan y ddau).

Y broses ymgeisio

Roedd swyddogion CBSRhCT o’r farn gref fod dealltwriaeth ymgeiswyr o’r meini prawf cymhwysedd ar gyfer grantiau a’r broses ymgeisio yn hanfodol i geisiadau llwyddiannus. Er mwyn hwyluso hyn, maent wedi gwneud ymdrech i sicrhau bod y broses mor syml a hawdd ei deall â phosibl ac wedi awgrymu bod mwy o ymgeiswyr yn deall y broses ac yn mynd ymlaen i gael ceisiadau grant llwyddiannus, na'r rhai nad ydynt yn gwneud hynny.

Awgrymodd swyddogion awdurdodau lleol nifer o ataliadau a rhwystrau i ymgeiswyr, gan gynnwys diffyg eglurder ynghylch y broses ymgeisio a'i chymhlethdod; a'r 'cap afrealistig' i uchafswm grant o £25,000 (o ystyried costau contractwyr a llafur cynyddol a newidiadau economaidd cyffredinol). Awgrymodd swyddogion CBSRhCT a rhai ymgeiswyr a gymerodd ran hefyd gynyddu cyfanswm y grant i adlewyrchu costau cynyddol gwaith adeiladu, deunyddiau a chostau contractwyr yn yr hinsawdd economaidd bresennol yn y cyfnod ar ôl y pandemig.

Roedd swyddogion CBSRhCT yn anghytuno bod y broses ymgeisio yn gymhleth, gan ei disgrifio fel un gyflym a hawdd; gyda chymorth ychwanegol ar gael os oes angen trwy wefan CBSRhCT a llinell alw bwrpasol. Adleisiwyd hyn gan ymgeiswyr a gymerodd ran, yr oedd y rhan fwyaf ohonynt yn teimlo ei bod yn glir ac yn hawdd deall sut i wneud cais i'r cynllun. Ar ben hynny, roedd y rhan fwyaf o'r ymgeiswyr a gymerodd ran ac a oedd wedi cael mynediad at gymorth neu arweiniad gan weinyddwyr y cynllun neu eu hawdurdod lleol wedi'i chael yn ddefnyddiol, er bod eraill wedi gwneud awgrymiadau ar gyfer gwella o ran darparu cymorth ac arweiniad yn rhagweithiol drwy gydol y broses, yn benodol o ran cymhwysedd, amserlenni a dogfennaeth. Argymhellwyd siartiau llif, rhestrau ymlaen llaw o'r dogfennau gofynnol, a phecynnau cais yn amlinellu camau cymeradwyo.

Wedi dweud hynny, fe wnaeth swyddogion CBSRhCT dynnu sylw at yr her o gydbwyso'r angen i eiddo fodloni rheoliadau a safonau adeiladu yn erbyn disgwyliadau ymgeiswyr mewn rhai achosion. Gall hyn arwain at dynnu’n ôl o’r cynllun os yw maint y gwaith sydd ei angen yn fwy nag a ragwelwyd.

Cododd rhai ymgeiswyr a gymerodd ran broblemau gyda'r broses ymgeisio hefyd. Roedd y rhain yn cynnwys: diffyg cymorth ac arweiniad ar sut i gwblhau'r cais; ffurflenni a phrosesau cais hir, cymhleth ac aneglur; a diffyg gwybodaeth neu ddogfennaeth. Nodwyd heriau hefyd o ran cael y dyfynbrisiau a'r gwaith papur gofynnol o fewn yr amserlenni penodedig, yn enwedig gan syrfewyr yr awdurdod lleol.

Cymeradwyo grantiau a chwblhau'r gwaith

Nodwyd oedi wrth gymeradwyo grantiau gan lawer o ymgeiswyr a gymerodd ran. Roedd oedi o'r fath nid yn unig yn achosi straen ac yn rhwystredigaeth iddynt yn gyffredinol, ond hefyd mewn perthynas â materion penodol fel talu premiwm treth gyngor ar gyfer tai gwag tymor hir. Nododd swyddogion awdurdodau lleol y gall cyfnodau hir rhwng gwneud cais am grant a'i ddyfarnu olygu bod ymgeiswyr yn talu’r premiwm hwn dim ond oherwydd eu bod yn aros am gymeradwyaeth.

Adleisiodd swyddogion awdurdodau lleol y pwynt hefyd y gall y broses gymeradwyo, sydd weithiau'n hir, fod yn straen i ymgeiswyr. Dywedon nhw ei fod yn effeithio ar lwyddiant ceisiadau ac yn effeithio ar gontractwyr, a all gael eu gohirio am gyfnodau hir.

Un o'r prif faterion a godwyd gan swyddogion awdurdodau lleol oedd yr amod bod rhaid cwblhau'r holl waith o fewn cyfnod o naw mis ar ôl derbyn cymeradwyaeth grant. Dywedwyd bod y gofyniad hwn yn gynyddol anodd i'w fodloni oherwydd costau cynyddol ac anawsterau wrth sicrhau contractwyr fforddiadwy yn yr amser a neilltuwyd.

Tynnodd llawer o ymgeiswyr sylw hefyd at oedi yn y broses a oedd yn ei gwneud hi'n anodd cadw at y gofyniad naw mis, yn fwyaf nodedig o ran yr amser a gymerwyd i ddod o hyd i gontractwr a/neu benodi contractwr, i daliadau grant gael eu rhoi, ac i wybodaeth gael ei darparu i weinyddwyr cynlluniau yn dilyn arolwg.

Tynnwyd sylw hefyd at gyfyngiadau i gwmpas y gwaith a ganiateir o dan y cynllun (nid yw boeleri nwy wedi'u cynnwys er enghraifft) gan swyddogion awdurdodau lleol ac ymgeiswyr a gymerodd ran. Nododd yr olaf hefyd yr amserlenni dan sylw (h.y. bod gwaith adnewyddu yn cymryd mwy o amser nag y byddent heb y cynllun) a chael llai o reolaeth dros gynnydd y gwaith fel anfanteision; yn ogystal â phwysau ariannol o ganlyniad i orfod gwneud taliadau ymlaen llaw, anghysondebau mewn amcangyfrifon cost, a chyfraniadau grant annigonol ar gyfer gwaith angenrheidiol, gan adael i dderbynwyr dalu treuliau ychwanegol.

Cyflawni prif amcanion y cynllun

Mae canfyddiadau'r adolygiad data yn dangos bod canran yr eiddo gwag hirdymor y derbyniwyd cais dilys ar eu cyfer yn amrywio yn ôl awdurdod lleol. Rhondda Cynon Taf sydd wedi derbyn y mwyaf, gyda cheisiadau dilys wedi'u gwneud ar gyfer 11% o eiddo. Ar gyfer llawer o'r awdurdodau lleol eraill sy'n cymryd rhan, mae ceisiadau dilys wedi'u derbyn ar gyfer llai na 5% o'r eiddo gwag hirdymor, sy'n awgrymu y gallai'r ardaloedd hyn ddenu mwy o geisiadau dilys.

At ei gilydd, cymeradwywyd 582 o eiddo ar gyfer y Grant Cartrefi Gwag rhwng Ionawr 2023 ac Ebrill 2025, gyda chyfanswm gwerth y grantiau yn £13.2 miliwn (gwerth cyfartalog o £22,500 fesul eiddo). Mae hyn yn golygu y bydd 2.6% - neu tua 1 o bob 40 - o'r holl gartrefi gwag hirdymor cyfredol yng Nghymru wedi'u datblygu gan y cynllun, os caiff yr holl geisiadau a gymeradwyir eu symud ymlaen i'w cwblhau. Hyd yn hyn, mae 241 o'r 582 eiddo a gymeradwywyd wedi cyrraedd y pwynt cwblhau, gan dderbyn grantiau gwerth £5.4 miliwn ac o ganlyniad mae tua 1.1% o'r holl gartrefi gwag hirdymor yng Nghymru yn cael eu defnyddio eto. Mae hyn yn 12.1% o uchelgais terfynol y cynllun grant o 2000 o gartrefi, a gyflawnwyd gyda 10.8% o gyllid y cynllun grant o £50 miliwn. Mae'n bwysig nodi mai amcan y cynllun grant oedd helpu i ddod â hyd at 2,000 o gartrefi gwag yn ôl i ddefnydd yng Nghymru, a dim i fynd i'r afael a'r broblem o dai gwag ei hunan. Mae'r cynllun grant yn bodoli o fewn cyd-destun ehangach ac mae'r Cynllun Grant Cartrefi Gwag yn un o amryw o ymyriadau.

Er bod y cynllun wedi gwneud rhywfaint o gynnydd o ran defnyddio cartrefi gwag eto, mae mwy y gellir ei gyflawni. Gan dybio bod y gyfradd ymgeisio ddilys amcangyfrifedig o 11% a ddangoswyd yn Rhondda Cynon Taf yn gyraeddadwy ar draws yr holl awdurdodau lleol, gallem ddisgwyl uchafswm o 2,256 o eiddo yn cael eu defnyddio, gan olygu bod angen cyfanswm o £50 miliwn o fuddsoddiad (yn seiliedig ar werth cyfartalog y grant). Byddai hyn yn gydnaws â chyllideb gyffredinol y cynllun ond byddai angen deall a mynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau i'w cyflawni (a drafodir isod) yn llawn er mwyn i hyn fod yn ddisgwyliad realistig.

Dywedodd tri o bob pump o ymgeiswyr sydd wedi derbyn cymeradwyaeth grant fod y cynllun wedi eu helpu i adnewyddu cartref, gyda rhai'n pwysleisio ymhellach ei fod wedi eu galluogi i fforddio'r gwaith angenrheidiol i allu defnyddio cartref eto. Tynnodd ymgeiswyr sylw hefyd at effaith gadarnhaol y cynllun o ran cyflymu'r broses o ddefnyddio cartref eto a galluogi adnewyddiadau a fyddai fel arall wedi cymryd blynyddoedd. Fodd bynnag, roedd y rhai nad oedd eu cais wedi cael ei gymeradwyo yn llawer mwy tebygol o deimlo nad oedd y cynllun wedi cael unrhyw effaith o gwbl. 

Cytunodd swyddogion awdurdodau lleol a swyddogion gweinyddu grantiau fod y cynllun yn cyflawni ei amcan o ddefnyddio eiddo gwag eto, a bod y cynllun wedi bod yn fanteisiol i awdurdodau lleol a thrigolion (prynwyr tro cyntaf yn enwedig). Fe wnaethon nhw hefyd dynnu sylw at fanteision cymunedol o ran lleihau'r 'aflwydd trefol' sy'n gysylltiedig â chartrefi gwag; ac annog trigolion mewn eiddo cyfagos i wella eu cartrefi yn unol â rhai wedi'u hadnewyddu.

Fodd bynnag, roedd rhywfaint o deimlad ymhlith swyddogion awdurdodau lleol bod ymgeiswyr 'craff' (megis y rhai sy'n prynu neu'n berchen ar eiddo gwerth uchel, a'r rhai sydd eisoes yn roedd rhywfaint o deimlad ymhlith swyddogion awdurdodau lleol bod ymgeiswyr 'craff' (megis y rhai sy'n prynu neu'n berchen ar eiddo gwerth uchel, a'r rhai sydd eisoes yn berchen ar eiddo, yn hytrach na cheisio adnewyddu eu cartref teuluol) yn manteisio ar y cynllun, weithiau ar draul y rhai sydd wir angen y grant. Mae hyn yn golygu colli cyfleoedd i rai grwpiau o ymgeiswyr.

Codwyd rhai rhwystrau penodol i effeithiolrwydd gan swyddogion awdurdodau lleol, a oedd yn cynnwys diffyg capasiti o fewn timau, diffyg cymorth gan uwch reolwyr, a'r sefyllfa ariannol bresennol o fewn llywodraeth leol yng Nghymru gyfan.

Cafodd gweinyddiaeth ganolog y cynllun ei hamlygu unwaith eto gan swyddogion awdurdodau lleol fel rhwystr posibl i effeithiolrwydd, gan y gallai fod yn atal rhai unigolion rhag gwneud cais nid yn unig am y cynllun hwn ond hefyd am gyfleoedd posibl eraill. Yn benodol, unwaith y penderfynir nad yw ymgeisydd yn gymwys, nid oes mecanwaith ar waith ar hyn o bryd i CBSRhCT eu cyfeirio at yr awdurdodau lleol priodol lle gellid rhoi cymorth gyda cheisiadau neu ystyried cynlluniau amgen.

Teimladau cyffredinol am y cynllun

Er gwaethaf rhai rhwystredigaethau gweinyddol (a amlinellwyd uchod) a rhai pryderon ynghylch rhoi arian cyfatebol mewn cyfnodau o gyfyngiadau economaidd, roedd swyddogion awdurdodau lleol yn cydnabod gwerth y cynllun, a'r rôl a chwaraewyd gan CBSRhCT wrth ei weinyddu. Yn wir, y farn gyffredinol oedd y dylid cadw'r cynllun gan ei fod yn “offeryn defnyddiol iawn i ni ei ddefnyddio er mwyn i ni ddefnyddio [eiddo] gwag eto.”

Yn wir, i swyddogion RhCT, mae'r cynllun wedi addasu ac aeddfedu i bwynt lle mae'n bartneriaeth integredig sy'n gweithio'n dda ac, ar y cyfan, yn galluogi ceisiadau grant llwyddiannus.

Ar ben hynny, dangosodd yr ymgeiswyr eu hunain gefnogaeth gyffredinol i'r cynllun yn yr arolwg, gyda'r rhan fwyaf yn gwerthfawrogi ei rôl yn fawr wrth eu helpu i ddefnyddio cartrefi eto, rhywbeth na fyddai wedi bod yn bosibl fel arall.

Yng ngoleuni hyn, mynegwyd pryderon gan swyddogion yr awdurdodau lleol a CBSRhCT y gallai'r cynllun gael ei golli yn y dyfodol, ac fel yr unig gynllun grant sydd ar gael i berchnogion-feddianwyr, byddai ei golled fel offeryn ar gyfer defnyddio eiddo gwag eto yn sylweddol.

Rydym yn gwneud yr argymhellion canlynol ar gyfer dyfodol y Cynllun Grant Cartrefi Gwag yn seiliedig ar ganfyddiadau'r gwerthusiad hwn.

1. Byddai'r cynllun yn elwa o gael ei hyrwyddo'n ehangach, ar lefel awdurdod lleol a chenedlaethol, yn enwedig ymhlith ymgeiswyr iau a'r rhai sy'n newydd i fod yn berchen ar gartref. Gallai asiantau tai chwarae rhan fwy wrth hyrwyddo'r cynllun wrth werthu tai cymwys. Gallai llwyfannau cyfryngau cymdeithasol fel Facebook, Instagram a YouTube hefyd fod yn offer hanfodol wrth farchnata'r cynllun, gan dynnu sylw at brofiadau bywyd go iawn o'r broses a'r canlyniadau terfynol.
2. Dylid gwneud gofynion cymhwysedd a chanllawiau ar bob agwedd ar y broses yn gliriach ac yn haws i'w deall ar y dechrau er mwyn osgoi problemau yn ystod y broses ymgeisio ac i wneud y cais yn llai cymhleth yn gyffredinol. Dylai rhestr wirio o'r holl ofynion gan gynnwys y ddogfennaeth ofynnol, a diffiniadau clir, fod ar gael ar ddechrau'r broses. Gallai hyn amlinellu camau cymeradwyo, nodi dogfennaeth orfodol fel gwaith papur perchnogaeth y Gofrestrfa Tir, a diffinio terminoleg bwysig, megis 'gwag a heb ddodrefn'.
3. Dylid ystyried addasiadau i'r meini prawf cymhwysedd i gynyddu atyniad y grant ac i ganiatáu proses ymgeisio gyflymach a chyfnod cymeradwyo byrrach, e.e. drwy gynnig meini prawf cymhwysedd ehangach, grantiau mwy hael, a throthwyon wedi'u diweddaru i adlewyrchu pwysau tai lleol a chostau byw.
4. Dylid ystyried a allai fod mwy o hyblygrwydd a llai o anhyblygedd o ran gofynion cymhwysedd megis yr angen i eiddo fod heb ddodrefn o gwbl am hyd llawn y cyfnod gofynnol, pa gontractwyr y gellir eu defnyddio i gwblhau'r gwaith gofynnol, ac unrhyw ofynion penodol ychwanegol megis profi cysylltiad ag ardal yr awdurdod lleol.
5. Dylid ystyried hefyd ai prif nod y cynllun yw ei ddefnyddio fel offeryn i ddefnyddio cartrefi gwag yng Nghymru eto yn unig, neu a oes ganddo rôl i'w chwarae hefyd wrth wneud eiddo'n fwy fforddiadwy. Lle mae angen y cydbwysedd hwn rhwng fforddiadwyedd a defnyddio cartrefi gwag eto, mae angen i newidiadau i'r meini prawf cymhwysedd adlewyrchu hyn.
6. Byddai cyflogi staff penodedig, a phwynt cyswllt lleol, yn ddelfrydol gyda'r opsiwn o gymorth wyneb yn wyneb, yn cynorthwyo gyda chymorth mwy amserol a hygyrch i ymgeiswyr yn ogystal â chyfathrebu gwell rhwng pob parti. Gallai hyn hefyd helpu i gyflymu'r broses gyffredinol gyda llai o amser yn aros i dasgau gweinyddol gael eu gwneud.
7. Yn ddelfrydol, dylai lefel, ffurf ac ansawdd y cymorth sydd ar gael fod yn gyson ar draws yr holl awdurdodau lleol sy'n cymryd rhan gyda systemau ar waith i hwyluso rhannu arfer gorau.
8. Dylai gweinyddwyr hefyd anelu, cyn belled ag y bo modd, at reoli disgwyliadau ymgeiswyr o ran yr amserlenni dan sylw o'r cychwyn cyntaf, a thrwy gydol y broses, er mwyn caniatáu cynllunio ariannol ac ymarferol.
9. Cryfhau rhwydweithiau cydweithio a chyfathrebu rhwng CBSRhCT ac awdurdodau lleol i gynorthwyo tryloywder a hyrwyddo partneriaeth a gweithio mwy cydgysylltiedig e.e. gyda Swyddogion Treth y Cyngor lleol.

Awduron yr Adroddiad: Kelly Lock a Dr Emma Price

Safbwyntiau’r ymchwilwyr yw’r rhai a fynegir yn yr adroddiad hwn ac nid ydynt o reidrwydd yn rhai Llywodraeth Cymru.

I gael rhagor o wybodaeth, cysylltwch â’r canlynol:
Tim Ymchwil Tai
Gwasanaethau Gwybodaeth a Dadansoddi
Llywodraeth Cymru
Parc Cathays 
Caerdydd 
CF10 3NQ

E-bost: TimYmchwilTai@llyw.cymru

Rhif ymchwil gymdeithasol: 105/2025
ISBN Digidol: 978-1-80633-677-7

Image