Ymchwil ynghylch y posibilrwydd o sefydlu Canolfan Genedlaethol Byw'n Annibynnol yng Nghymru - Ystyriaethau ymarferol

Gofynnwyd i'r cyfranogwyr ystyried agweddau ymarferol ar ddylunio ar gyfer NCFIL llwyddiannus yng Nghymru. Roedd hyn yn cynnwys ystyried mathau o fodel, rolau rhanddeiliaid a sefydliadau, yn ogystal â rhwystrau posibl.

Roedd Gweledigaeth y tîm cydgynhyrchu yn awgrymu y dylai NCFIL:

• gael ei rhedeg a'i rheoli gan bobl anabl
• defnyddio strwythur sefydliadol arloesol ac arweinyddiaeth addasadwy
• bod yn gynaliadwy
• cydnabod y Model Cymdeithasol o Anabledd ac alinio â CCUHPA
• defnyddio cydgynhyrchu a phaneli arbenigol gyda phobl anabl yn weithredol ar bob lefel
• dod â rhanddeiliaid at ei gilydd i annog cefnogaeth a chydweithrediad gan gymheiriaid
• gwella a chefnogi cymunedau a sefydliadau lleol
• cynnwys monitro a gwerthuso cadarn ar ei gweithgareddau ei hun

Ffigur 3: Egwyddorion sylfaenol ar gyfer Canolfan Genedlaethol Byw’n Annibynnol a gymerwyd o Weledigaeth y tîm cydgynhyrchu

Image

Nododd y tîm cydgynhyrchu yr ystyriaethau ymarferol canlynol i gyfranogwyr eu trafod.

• A allai fod â phresenoldeb ffisegol?
• A allai weithredu'n rhithwir?
• A allai sefydliad trydydd sector ei darparu?
• A allai fod wedi'i lleoli o fewn y llywodraeth?
• A allai gael ei darparu gan neu mewn partneriaeth â sefydliad academaidd?
• A allai ddefnyddio model partneriaeth, consortiwm, neu rwydwaith?

Ffigur 4: Ystyriaethau ymarferol ar gyfer dylunio Canolfan Genedlaethol Byw’n Annibynnol a gymerwyd o Weledigaeth y tîm cydgynhyrchu

Image

Cyflwynir canfyddiadau ar flaenoriaethau cyffredinol rhanddeiliaid ar gyfer NCFIL yn rhan gyntaf yr adran hon. Mae'r ail ran yn mynd i'r afael â manteision a risgiau yr oedd y cyfranogwyr yn eu cysylltu â phob un o'r tri model arfaethedig yn eu tro: modelau sector cyhoeddus, modelau trydydd sector, a modelau seiliedig ar brifysgolion.

Cynrychiolaeth ar bob lefel

Cytunodd y cyfranogwyr yn eang y byddai angen i NCFIL gael ei harwain, ei rheoli, a'i staffio gan bobl anabl ar bob lefel i fod yn llwyddiannus. Roedd hyn yn gyson â'r Weledigaeth ar gyfer NCFIL a gynigiwyd gan y tîm cydgynhyrchu. Mae manteision y dull hwn yn cael eu harchwilio yng Nghanfyddiadau Adran 2. Trwy gydol y gweithdy, roedd y cyfranogwyr yn cytuno bod yn rhaid i brofiad byw fod yn rhan annatod o wneud penderfyniadau ar gyfer NCFIL.

"Mae’r bobl sy'n gwneud y penderfyniadau [...] yn aml iawn heb brofiad bywyd o anabledd. Felly rydych chi'n ymladd yn erbyn y system honno ar hyn o bryd." - sefydliad pobl anabl

Roedd y sgyrsiau yn archwilio pa mor dda y gallai'r gwahanol fodelau sefydliadol gefnogi hyn i sicrhau bod pobl anabl yn cael eu cynrychioli'n effeithiol. Roedd y cyfranogwyr yn tueddu i gytuno y dylai hyn fod yn ystyriaeth sylfaenol wrth ddewis dull cyflawni.

"Sicrhau bod y ganolfan nid yn unig ar gyfer y bobl, ond hefyd yn cael ei chreu gyda'r bobl y mae'n eu gwasanaethu" – sefydliad pobl anabl

Gweithio gyda sefydliadau rhanddeiliaid presennol

Bu’r cyfranogwyr yn archwilio sut y gellid dylunio NCFIL i weithio gyda sefydliadau a grwpiau rhanddeiliaid presennol i gyflawni'r gweithgareddau a gynigir yn y Weledigaeth ar gyfer NCFIL. Er enghraifft, awgrymwyd y gallai Swyddfa Genedlaethol Gofal a Chymorth Llywodraeth Cymru gefnogi trwy rannu arfer gorau. Gallai ymgysylltu â grwpiau lleol a grwpiau ar lawr gwlad gefnogi trwy gysylltu'r safbwyntiau lleol a chymunedol â'r trosolwg cenedlaethol, a byddai'n flaenoriaeth pe bai NCFIL yn dilyn model 'prif ganolfan a lloerennau'. Awgrym arall oedd y gallai undebau llafur ddefnyddio eu dealltwriaeth o safonau a strwythurau i gefnogi sefydlu a rheoli strwythurau llywodraethu. Nodwyd bod gan undebau llafur gysylltiadau cryf â sefydliadau a fyddai'n ymwneud â darparu gwasanaethau i gefnogi Byw'n Annibynnol.

Roedd llawer o drafodaethau grŵp yn tynnu sylw at yr angen i ategu a gweithio ochr yn ochr â sefydliadau sydd eisoes yn cefnogi Byw'n Annibynnol. Nododd sawl cyfranogwr fod sefydliadau ar lawr gwlad, canolfannau byw’n annibynnol a sefydliadau pobl anabl gan gynnwys Anabledd Cymru, eisoes yn darparu gwasanaethau i gefnogi Byw'n Annibynnol. Roedden nhw'n teimlo na ddylai NCFIL ddyblygu neu danseilio unrhyw rannau o'r gwaith hwn.

"Beth bynnag y mae [NCFIL] yn ei wneud, mae angen ei chefnogi a'i chryfhau i ategu rôl Anabledd Cymru" - crynodeb o adborth grŵp trafod

Dywedodd llawer o gyfranogwyr fod gorgyffwrdd posibl rhwng gweithgareddau arfaethedig NCFIL a'r gwaith a wneir ar hyn o bryd gan Anabledd Cymru, gan gynnwys ymgyrchu. Awgrymodd un grŵp trafod y gellid contractio Anabledd Cymru neu sefydliad presennol arall i redeg NCFIL.

Ymgysylltu â dinasyddion

Roedd y cyfranogwyr yn teimlo bod yn rhaid i bobl anabl, gan gynnwys dinasyddion, fod yn rhan o gynllunio sut y byddai NCFIL yn gweithio.

Roedd llawer o gyfranogwyr yn teimlo y dylid cydgynhyrchu elfennau o NCFIL gyda phobl anabl, gan gynnwys rhaglen waith yr NCFIL. Awgrymwyd y gallai gwneud hyn sicrhau bod ei blaenoriaethau yn cyd-fynd â phrofiadau ac anghenion pobl anabl. Awgrymiadau eraill oedd cynnwys dinasyddion ar y bwrdd ac ar baneli arbenigwyr drwy brofiad. Dywedodd un cyfranogwr ei bod yn bwysig meithrin perthynas â sefydliadau y mae dinasyddion yn ymddiried ynddynt i gefnogi ymgysylltiad rhwng NCFIL ac unigolion anabl.

Gwaith teg i bawb

Roedd cytundeb cyffredinol bod angen i NCFIL fod â digon o gyllid wrth law er mwyn iddi allu cyflawni ei swyddogaethau craidd. Cytunwyd hefyd na ddylai fod yn ddibynnol ar ffynonellau cyllido ansicr, cystadleuol, tymor byr neu wirfoddolwyr.

"Os ydym yn nodi bwlch fel yr hyn rydyn ni'n ei nodi heddiw, yna rwy'n credu mai rôl gwasanaethau y wladwriaeth yw llenwi'r bwlch hwnnw. Nid wyf yn credu y dylai gael ei lenwi gan wirfoddolwyr yn y trydydd sector yn unig." – Cyfranogwr unigol

Roedd llawer o gyfranogwyr yn teimlo bod goblygiadau i hyn o ran dewis ffynonellau cyllido a modelau sefydliadol.

"Mae yna gyfyngiadau rwy'n credu i'r model hwnnw [...] ac rydych chi i mewn i fyd cydnabyddiaeth ariannol am ddulliau cydgynhyrchu ar sail wirfoddol yn hytrach nag adnodd pwrpasol [..] sydd â ffocws go iawn ac sy'n gallu gyrru pethau ymlaen". – Sefydliad llywodraeth leol

Roedd y cyfranogwyr yn cytuno ei bod yn hanfodol cydnabod gwerth amser ac arbenigedd pobl anabl trwy swyddi â thâl. Roedd hyn yn cynnwys talu gweithwyr yn ogystal â chydnabyddiaeth ariannol deg am gydgynhyrchu neu gyfranogiad arall. Awgrymodd rhai cyfranogwyr y dylid ystyried model menter gymdeithasol fel ffordd o gefnogi swyddi gweithwyr cyflogedig.

"Os yw'n cyflogi pobl, dylai fod yn gyflogaeth â thâl. Mae hynny'n bwysig iawn." – Sefydliad llywodraeth leol

Cydnabuwyd bod rôl bwysig swyddi gwirfoddol priodol yn galluogi ymgysylltu ehangach.

Hygyrchedd a lleoliad

Roedd y cyfranogwyr yn teimlo ei bod yn hanfodol bod NCFIL yn cynnig ffyrdd hyblyg a hygyrch o ymgysylltu'n effeithiol â grwpiau rhanddeiliaid a chymunedau. Dylai hyn ddangos arfer gorau a sicrhau bod ymgysylltu’n digwydd ledled Cymru.

Roedd y cyfranogwyr yn cytuno y dylai NCFIL weithredu'n rhithwir. Byddai hyn yn cefnogi gweithio effeithiol gydag ystod eang o randdeiliaid sydd â gwahanol fathau o anghenion mynediad ac sydd wedi'u gwasgaru'n ddaearyddol. Dywedon nhw hefyd ei bod yn hanfodol cynnig mynediad annigidol er mwyn osgoi eithrio rhanddeiliaid nad ydynt yn ymgysylltu. Awgrymodd llawer o gyfranogwyr y gallai sefydliadau neu rwydweithiau lleol helpu. Er enghraifft, gallai rhanddeiliaid ymuno â chyfarfodydd cenedlaethol o swyddfeydd rhanbarthol neu gynnal rhai yno.

"Os bydd popeth yn dod yn ddigidol, mae'n eithrio'n awtomatig y rhai nad ydynt yn gallu neu’r rhai nad ydynt eisiau" – sefydliad sector cyhoeddus

Nododd sawl cyfranogwr bod risgiau o sefydlu canolfan mewn un lleoliad ffisegol. Roedd y rhain yn cynnwys rhwystrau hygyrchedd, ffafriaeth ranbarthol, effeithiau amgylcheddol rhanddeiliaid yn teithio, a thynnu’r ffocws oddi wrth gyflawni.

"Dydw i ddim yn meddwl y dylai fod yn bresenoldeb ffisegol oherwydd unwaith y byddwch chi'n ei roi mewn adeilad mae pawb yn meddwl bod [yr NCFIL] yn perthyn i'r lle hwnnw ac mae pawb yn canolbwyntio ar yr adeilad yn hytrach na'r gwasanaethau" – sefydliad llywodraeth leol

Nodwyd risgiau allgáu rhanbarthol. Roedd llawer o gyfranogwyr yn rhannu pryderon, pe bai canolfan ffisegol yn cael ei sefydlu, y byddai'n cael ei lleoli yng Nghaerdydd neu Dde-ddwyrain Cymru. Byddai hyn yn "golygu bod perygl parhau â'r anghydraddoldebau ychwanegol sy'n cael eu gosod ar bobl mewn rhannau eraill o Gymru" – sefydliad pobl anabl.

Soniwyd hefyd am brofiadau ac anghenion amrywiol o ran cymorth i bobl anabl ledled Cymru.

"Mae gennych ardaloedd gwledig lle mae'r anghenion yn wahanol iawn i bobl anabl. […] O leiaf trwy ei gael yn rhanbarthol, rydych chi'n mynd i weld amrywiadau gwahanol." - sefydliad pobl anabl

Roedd y trafodaethau yn archwilio ffyrdd o gefnogi ymgysylltu Cymru gyfan gan ganolbwyntio'n bennaf ar dri dull a nodwyd. Roedd y rhain yn cynnwys: gweithio gyda sefydliadau sydd eisoes yn gweithredu'n lleol neu'n rhanbarthol; sefydlu canghennau NCFIL yn lleol neu ranbarthol; a chynnal digwyddiadau wyneb yn wyneb ledled Cymru.

"Gallech fod yn cefnogi a chyflwyno cynigion wyneb yn wyneb o hyd, gan gynnwys cefnogi'r canolfannau Byw'n Annibynnol lleol hynny a sicrhau bod mwy ohonynt ledled Cymru" – sefydliad pobl anabl

Roedd rhai cyfranogwyr yn teimlo y gellid cyflawni ymgysylltu rhanbarthol yn effeithiol trwy rwydwaith o sefydliadau. Awgrymwyd y gallai hyn gynnwys canolfannau byw’n annibynnol, sefydliadau pobl anabl, prifysgolion neu Fyrddau Partneriaeth Rhanbarthol. Trafododd un grŵp y syniad o NCFIL yn defnyddio swyddfeydd llywodraeth leol neu fannau gweithio trydydd sector ledled Cymru. Wrth ystyried cysylltiadau rhwng sefydliadau ar lawr gwlad a'r darlun cenedlaethol, nodwyd hefyd “nad oes rhaid i gymuned fod yn ddaearyddol” - sefydliad pobl anabl. Nodwyd bod grwpiau cymorth yn aml yn ymgysylltu â rhanddeiliaid a dinasyddion ledled Cymru.

Awgrymwyd hefyd y dylai nodau NCFIL a'r gwaith y byddai'n ei wneud lywio’r ystyriaeth o leoliadau ffisegol a ffyrdd o weithio.

"Mae angen i ni benderfynu beth yw rôl a swyddogaeth [NCFIL] cyn y gallwn benderfynu beth yw'r cydbwysedd rhwng ffisegol a rhithwir. Mae angen i chi wybod a fydd angen gofod ffisegol, er enghraifft, er mwyn gallu darparu gwasanaethau penodol" – crynodeb o adborth grŵp trafod

Strategaeth a gwerthuso

Arweiniodd trafodaethau ar sut y gallai NCFIL osod ei nodau a'i amcanion at sawl syniad. Roedd y prif ystyriaethau yn cynnwys: sut i gynnwys persbectif cenedlaethol, ffyrdd i ddinasyddion ddylanwadu, a sut i alinio â sefydliadau rhanddeiliaid.

Fel yr archwiliwyd yn Adran 2, nodwyd bod cysylltu dinasyddion a'u hanghenion â sefydliadau cenedlaethol a gwneuthurwyr penderfyniadau yn bwysig gan lawer. Cynigiodd rhai cyfranogwyr fodelau prif ganolfan a lloerennau, neu gysylltu â rhwydweithiau lleol a rhanbarthol presennol. Gan adeiladu ar hyn, archwiliodd cyfranogwyr ffyrdd y gellid casglu gwybodaeth yn lleol, ei choladu a'i defnyddio i lywio blaenoriaethau a gosod strategaeth ar lefel genedlaethol. Rhannwyd enghreifftiau yn y gweithdy o sefydliadau ymbarél yn ymgysylltu â phartneriaid neu ganghennau lleol i ddeall materion ar lawr gwlad.

Crynhowyd gwerth cynnwys lleisiau pobl sydd â phrofiad bywyd wrth osod strategaeth genedlaethol gan un cyfranogwr, mewn perthynas ag awgrym o gynrychiolaeth dinasyddion ar fwrdd NCFIL:

"Mae hwyluso sgyrsiau anodd a’u chwyddo yn dod yn fwy effeithiol pan fydd dinasyddion yn arwain y deialogau hyn, gan ddod â dilysrwydd a brys i drafodaethau polisi" – sefydliad pobl anabl

Fel yr archwiliwyd yn adran Arwain arfer gorau trwy gyflogaeth ac ymgysylltiad, awgrymwyd y gallai NCFIL gynnig hyfforddi dinasyddion, a allai arwain at gynrychiolaeth o fewn penderfyniadau strategol gan ystod fwy amrywiol o leisiau.

Archwiliodd un grŵp sut y gallai NCFIL gyfrannu at fframwaith gwerthuso sy'n anelu at ddeall yr anghenion am gymorth i bobl anabl ymhlith y boblogaeth. Gellid cydgynhyrchu hyn gyda phobl anabl er mwyn "ein bod yn cael pobl anabl i nodi'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt" - sefydliad pobl anabl.

Awgrymodd grŵp arall y dylai strategaeth a gwerthusiad ar gyfer NCFIL gyd-fynd â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru). Mae gan y Ddeddf gylch gwaith trawsbynciol a allai alluogi NCFIL 'i ganolbwyntio ar ganlyniadau llesiant y Llywodraeth eisoes' - sefydliad pobl anabl. Ystyriwyd croestoriadedd gan eraill a awgrymodd y dylai strategaeth NCFIL ystyried ac integreiddio â chynlluniau gweithredu cydraddoldeb eraill. Er enghraifft, Cynllun Gweithredu LHDTC+ Cymru a Chynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol.

Cytunwyd yn eang y dylid monitro a gwerthuso gwaith NCFIL i sicrhau bod gweithgareddau yn cael eu cynnal i safon y cytunwyd arni.

"Mae angen mwy o ddannedd arnom. Oherwydd yn amlwg ar hyn o bryd mae gennym y Ddeddf Cydraddoldeb ac ni [...] chedwir at honno felly [NCFIL], beth fyddai'r nod ac a fyddai'n cael yr effaith y dylai ei chael" – sefydliad pobl anabl

Roedd llawer o gyfranogwyr yn teimlo y byddai'n bwysig asesu effaith gweithgareddau NCFIL ar brofiadau pobl yn hytrach na monitro allbynnau yn unig. Archwiliodd un grŵp sut y gallai’r dystiolaeth a gesglir gynnwys: 'canlyniadau bywyd go iawn yn hytrach na dangosyddion perfformiad allweddol yn unig' - sefydliad pobl anabl.

Awgrymwyd y gallai gynnwys cyfweliadau â rhanddeiliaid ac astudiaethau achos, i ddeall pa mor llwyddiannus y mae NCFIL wedi bod wrth wella canlyniadau i bobl anabl.

Cyllido

Roedd y cyfranogwyr yn cytuno y dylid ystyried cyllid cynaliadwy yn ofalus pe byddai NCFIL yn cael ei sefydlu, ond nid oedd consensws ar sut y gellid cyflawni hyn orau. Oherwydd y risgiau sy'n ymwneud â dibynnu ar grantiau tymor byr gan sefydliadau'r trydydd sector, roedd rhai yn teimlo y byddai angen ymrwymiad i gyllid gwarantedig i alluogi cyflawni'r gweithgareddau craidd.

"Os [...] ystyrir bod gan NCFIL [...] arwyddocâd strategol i Gymru, i Lywodraeth Cymru, yna mae angen ariannu ei gweithrediad craidd" - sefydliad pobl anabl

Roedd llawer o gyfranogwyr hefyd yn cysylltu cael cyllid craidd â'r gallu i gyflogi staff cyflogedig, yn hytrach na dibynnu ar wirfoddolwyr.

"Fy mhryder bob amser yw hyn: pan ydyn ni'n siarad am rywbeth sy'n cael ei redeg gan bobl anabl ar gyfer pobl anabl, bod disgwyliad, oherwydd mai pobl anabl sy’n gwneud hynny drostynt eu hunain [...], y byddant yn gwneud y cyfan am ddim. […]. Mae'n rhaid iddi gael adnoddau priodol a chynaliadwy gyda phobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi'n briodol a'u galluogi i chwarae pa bynnag rôl y gallant ei chwarae o fewn llywodraethu a rhedeg beth bynnag y gallai'r ganolfan hon fod." - sefydliad pobl anabl

Roedd eraill o'r farn bod dibynnu ar gyllid allanol yn peri risg ac yn teimlo y dylai NCFIL anelu at gynhyrchu refeniw i sicrhau cynaliadwyedd a gwytnwch. Awgrymodd rhai y dylid ystyried menter gymdeithasol neu fodel cyllid cymdeithasol. Roedd eraill yn pryderu, pe bai NCFIL yn dibynnu ar gyllid y llywodraeth, na fyddai'n gallu herio’n effeithiol.

"Mae yna bob amser ofn y gallech chi golli eich cyllid os ydych chi'n rhy heriol." Cyfranogwr unigol

Llywodraethu

Gofynnwyd i gyfranogwyr archwilio sut y gallai NCFIL gael ei lleoli a'i llywodraethu i roi’r gefnogaeth orau i gyflawni'r gweithgareddau a gynigir yng Ngweledigaeth y tîm cydgynhyrchu.

Tynnodd llawer o gyfranogwyr sylw dwys at yr angen i sicrhau bod NCFIL yn gweithredu gyda lefel o wahaniad oddi wrth y llywodraeth. Cynigiodd y cyfranogwyr y byddai hyn yn caniatáu i NCFIL reoli ei strategaeth sefydliadol. Roedden nhw hefyd yn meddwl y byddai'n golygu, pan fydd angen i'r NCFIL herio rhanddeiliaid sy'n cefnogi polisi neu gyflenwi Byw'n Annibynnol, y byddai’r heriau yn fwy effeithiol a diduedd.

"Mae angen iddi fod yn annibynnol ynddi'i hun neu fel arall bydd yn dod yn y pen draw neu bydd perygl y bydd [...] y llunwyr polisi yn meddwl, 'o, rhywbeth sy’n eiddo i ni yw hwn, a ni sy’n gallu gwneud rhywbeth ag ef'" – Sefydliad llywodraeth leol

Awgrymodd un grŵp strwythur partneriaeth gymdeithasol a allai gynnwys rhanddeiliaid y llywodraeth a'r sector preifat wrth wneud penderfyniadau.

Archwiliodd y grwpiau trafod gryfderau a gwendidau'r tri model a gynigiwyd yng Ngweledigaeth y tîm cydgynhyrchu. Fe wnaethant ystyried sut y gallai partneriaethau neu fodelau ar y cyd ddod ag elfennau gorau pob un at ei gilydd. Trafododd pob grŵp fodel lle mae NCFIL yn cael ei chyflwyno gan fwy nag un sefydliad. Gallai hyn fod naill ai mewn partneriaeth, neu fel canolfan ganolog sy'n gweithio gyda sefydliadau lleol a rhanbarthol. Fodd bynnag, roedd llawer yn teimlo y dylai'r cyfrifoldeb am gyflawni orwedd gydag un sefydliad arweiniol. Nodwyd manteision dull ar y cyd, ac roedd hynny’n cynnwys dod â gwahanol safbwyntiau at ei gilydd a galluogi ymgysylltu rhanbarthol.

Roedd llawer o gyfranogwyr yn teimlo y gallai o leiaf rai o weithgareddau NCFIL gael eu cyflawni gan sefydliadau sydd eisoes yng Nghymru, gyda rhai yn sôn am Anabledd Cymru.

Roedd un grŵp yn meddwl y gallai yna fod Gomisiynydd Anabledd neu Gomisiwn Anabledd yn cynnwys pobl anabl. Gallai sefydliad academaidd gydlynu hyn.

Model sector cyhoeddus

Trafododd y cyfranogwyr leoli NCFIL o fewn y llywodraeth. Nodwyd y gallai'r manteision gynnwys mynediad at adnoddau gan gynnwys cyllid canolog wedi'i glustnodi. Fe wnaethant hefyd fynegi pryder y gallai hyn gyfyngu ar ei heffeithiolrwydd a gallu'r NCFIL i herio.

"Pe baech chi'n dweud [...] mae ei seilwaith yn cael ei gefnogi o fewn Llywodraeth Cymru, yn anochel wedyn bydd gennych gwestiynau fel, wel, pa mor annibynnol yw'r ganolfan? Pa mor abl yw hi i gyflwyno heriau?" Sefydliad pobl anabl

Awgrymodd rhai y gallai corff hyd braich, annibynnol o'r llywodraeth ond gyda mandad clir liniaru'r risg hon. Rhoddwyd Gofal Cymdeithasol Cymru a Llais fel enghreifftiau o fodelau sefydliad statudol i'w hystyried. Cytunodd un grŵp y byddai "angen iddi gael ei rhyddid ei hun".

Archwiliodd llawer o gyfranogwyr y posibilrwydd o NCFIL yn cael ei chyflwyno gan awdurdodau lleol. Er bod tystiolaeth bod cael swydd swyddog mynediad yn Sir Benfro yn gweithio'n dda, tynnwyd sylw at nifer o risgiau yn sgil cymryd agwedd leol at Fyw'n Annibynnol. Roedd rhai o'r farn bod bwlch yn atebolrwydd a phrosesau gwerthuso effaith gwasanaethau awdurdodau lleol sy'n cael eu darparu i bobl anabl. Roedd rhai yn teimlo, er mwyn cyflawni ei nodau, y byddai angen i NCFIL gael trosolwg cenedlaethol.

"Er mwyn iddi gael yr effaith fwyaf, rwy’n credu y dylai fod yn seiliedig ar lefel genedlaethol. Dydw i ddim yn gweld sut mae bod yn gysylltiedig ag awdurdodau lleol neu lywodraeth leol yn mynd i weithio mewn gwirionedd. Rwy'n credu y gallai fod hyd yn oed mwy o duedd wrth wneud hynny." - Sefydliad sector cyhoeddus

Awgrymodd eraill y gellid rheoli cyllid ar gyfer Byw'n Annibynnol trwy gyllideb ganolog a allai ariannu gweithgareddau fel ymchwil yn ogystal â chymorth i unigolion. Awgrymwyd y gallai hyn osgoi cymhlethu cyllidebau gofal cymdeithasol awdurdodau lleol ymhellach.

Cafwyd cefnogaeth i'r awgrym o sefydlu swyddogion mynediad ac eiriolaeth yn ehangach mewn Awdurdodau Lleol ledled Cymru. Nododd rhai cyfranogwyr y byddai hyn yn osgoi gorgyffwrdd â gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud, yn enwedig gan y trydydd sector.

Trafododd un grŵp ffyrdd y gellid defnyddio strwythurau Byrddau Iechyd Lleol y GIG neu Fyrddau Partneriaeth Rhanbarthol. Teimlwyd y gallai model prif ganolfan a lloerennau gefnogi nodau a gweithgareddau NCFIL yn effeithiol a galluogi ymgysylltiad ledled Cymru gyfan. Awgrymwyd y byddai angen iddi ddefnyddio mecanweithiau presennol i ddylanwadu a rhannu arfer gorau, ochr yn ochr â chysylltiadau rhwng sefydliadau lleol a chenedlaethol. Credwyd y gallai Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol weithio mewn partneriaeth â sefydliadau eraill gan gynnwys y trydydd sector a phrifysgolion. Ystyriwyd eu bod mewn sefyllfa dda i gynnal gwerthusiad i fwydo gwaith datblygu polisi a chael dealltwriaeth o anghenion eu poblogaeth. Roedd rhai yn teimlo, er mwyn cefnogi Byw'n Annibynnol yn effeithiol, y byddai angen i Fyrddau Partneriaeth Rhanbarthol gryfhau cynrychiolaeth profiad bywyd. Awgrymwyd y gallai hyn ddigwydd o bosibl trwy sefydlu grwpiau ymgysylltu o dan bob bwrdd i nodi a gwerthuso anghenion.

"Rwy'n credu bod angen cynnwys mwy o brofiad bywyd ar y Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol oherwydd mae hyn yn gyfyngedig iawn" - sefydliad pobl anabl

Model trydydd sector

Trafododd y cyfranogwyr werth gwaith trydydd sector sydd eisoes yn digwydd i gefnogi Byw'n Annibynnol. Roedden nhw'n teimlo i raddau helaeth bod llawer o fanteision i fodel trydydd sector ar gyfer NCFIL, gan gynnwys y gallu i gysylltu'n agos â rhanddeiliaid a dinasyddion.

"Os yw'n sefydliad trydydd sector, y fantais yw ei fod yn fwy tebygol o fod wedi’i wreiddio’n well yn y gymuned" – sefydliad pobl anabl

Nodwyd bod sefydliadau presennol y trydydd sector wedi'u gwasgaru'n ddaearyddol a gallai rhwydwaith o sefydliadau pobl anabl ymgysylltu â chymunedau lleol ledled Cymru. Roedden nhw'n meddwl y byddai hyn yn cynnig dealltwriaeth dda o'r gwahaniaethau rhanbarthol yn y gwasanaethau a'r cymorth sydd eu hangen ar bobl anabl. Pwynt arall a godwyd oedd bod sefydliadau pobl anabl yn aml yn anelu at gyflogi cyfran sylweddol o staff anabl. Felly byddai unrhyw fodel sy'n cynnwys sefydliadau pobl anabl yn cefnogi egwyddor NCFIL o gael ei harwain a'i rhedeg gan bobl anabl.

Fodd bynnag, nodwyd rhai risgiau ynghylch adnoddau a chapasiti i gyflawni'r gwaith. Er enghraifft, dibyniaeth ar wirfoddolwyr, ac ansicrwydd ynghylch cyllid. Roedd y mwyafrif o'r farn y byddai angen i ddull cynaliadwy o gael NCFIL yn y trydydd sector gynnwys partneriaid ychwanegol. Er enghraifft, gellid archwilio partneriaeth gyda CGGC, neu eraill gyda swyddfeydd rhanbarthol. Awgrym arall oedd cael 'prif ganolfan' prifysgol yn arwain rhwydwaith o sefydliadau trydydd sector lleol.

Archwiliodd un grŵp fodel a fyddai'n cynnwys canolfan leol ar gyfer Byw'n Annibynnol ym mhob awdurdod lleol neu ardal Bwrdd Partneriaeth Rhanbarthol. Gallai hyn gefnogi sefydliadau ar lawr gwlad, lleihau rhwystrau daearyddol a "dod â'r prif ganolfannau yn agosach at y gymuned" – sefydliad pobl anabl. Awgrymwyd y gallai hyn gael ei gydlynu gan ganolfan rithwir yn y canol ac y byddai'r model hwn yn cefnogi cynaliadwyedd amgylcheddol trwy leihau'r angen i deithio.

Model Prifysgol

Nododd y cyfranogwyr ddau gryfder mewn model ar gyfer NCFIL wedi'i lleoli mewn sefydliad academaidd. Yn gyntaf, gallai fod yn annibynnol o'r llywodraeth felly byddai'n caniatáu rhyddid i osod strategaeth ymchwil. Fodd bynnag, cydnabuwyd y gallai grantiau sydd â chyfyngiadau neu ddisgwyliadau ynghlwm, a meysydd diddordeb academyddion unigol eu hunain, hefyd ddylanwadu ar strategaeth. Roedd y grŵp hefyd yn teimlo y byddai'r model hwn yn caniatáu gwell mynediad at gyllid ac adnoddau eraill i gyflawni'r gwaith, yn enwedig o’i gymharu â model trydydd sector, er bod un grŵp wedi archwilio'r syniad y gallai prifysgol arwain NCFIL a fyddai’n dod â sefydliadau pobl anabl a rhanddeiliaid eraill at ei gilydd.

Un anfantais a nodwyd gan lawer o’r cyfranogwyr gyda'r model hwn oedd y byddai ganddo gysylltiadau gwannach â chymunedau, partneriaid cyflenwi a rhanddeiliaid eraill.

"Y risg o fod wedi’i lleoli mewn prifysgolion yn unig, gellid ei weld fel rhywbeth anghysbell, math o 'dŵr ifori', felly byddai angen i'r strwythur llywodraethu fod yn bwysig." - sefydliad pobl anabl

Roedd llawer o gyfranogwyr o'r farn y gallai rhedeg NCFIL o grŵp o brifysgolion ledled Cymru gefnogi ymgysylltiad daearyddol ehangach, ond rhannwyd pryderon ynghylch a fyddai hyn yn llwyddiannus.

"Mae yna risg, cyn gynted ag y byddwch chi'n gwneud yn glir ei bod yn cael ei chefnogi mewn gofod daearyddol penodol neu brifysgol benodol, oni bai, eto, eich bod chi'n glir iawn am y genhadaeth a'r cynnig a'r dull cenedlaethol, y bydd pobl yn teimlo ar unwaith eu bod wedi'u heithrio, er nad yw hynny'n fwriadol." - sefydliad pobl anabl