Ymchwil ynghylch y posibilrwydd o sefydlu Canolfan Genedlaethol Byw'n Annibynnol yng Nghymru - Casgliadau

Nod cyffredinol yr ymchwil oedd creu prototeip cydgynhyrchu ac archwilio un o argymhellion Gweithgorau’r Tasglu Hawliau Pobl Anabl, i:

Sefydlu Canolfan Genedlaethol Byw'n Annibynnol, sy'n cael ei rhedeg a'i rheoli gan bobl anabl, gyda'r nod o: 

• gryfhau gwybodaeth a dealltwriaeth am yr hawl i Fyw'n Annibynnol
• cynyddu gwybodaeth a sgiliau ynghylch arfer da wrth gefnogi a chyflawni Byw'n Annibynnol
• dyfeisio strategaethau i ehangu mynediad i Daliadau Uniongyrchol ac i fanteisio arnynt, gan gynnwys datblygu'r farchnad ar gyfer Cynorthwywyr Personol
• gwneud y mwyaf o rôl Canolfannau Byw'n Annibynnol lleol trwy ddarparu cymorth a mynediad at adnoddau.

Datblygodd y tîm cydgynhyrchu Weledigaeth ar gyfer NCFIL yn seiliedig ar argymhelliad y Tasglu Hawliau Pobl Anabl. Roedd hyn yn nodi sut y gallai NCFIL helpu i gefnogi Byw'n Annibynnol. 

Yna defnyddiodd yr ymchwil drafodaeth gweithdy trafod i archwilio Gweledigaeth y tîm cydgynhyrchu. Cymerodd gwahanol randdeiliaid ran, gan gynnwys pobl â phrofiad bywyd o fod yn anabl.

Edrychodd y gweithdy ar y pynciau ymchwil canlynol.

• Beth mae Byw'n Annibynnol yn ei olygu yn ymarferol?
• Pa weithgareddau y gallai NCFIL eu gwneud i wella Byw'n Annibynnol i bobl anabl yng Nghymru?
• Beth fyddai'r ystyriaethau ymarferol ar gyfer dylunio NCFIL?

Defnyddiodd yr ymchwil hon ddull ansoddol. Roedd nifer y cyfranogwyr yn gyfyngedig ond roedd gan bob un brofiad perthnasol a/neu arbenigedd polisi. Nid yw'n honni ei fod yn archwiliad cyflawn o'r hyn sydd ei angen i gefnogi hawl pobl anabl i Fyw'n Annibynnol. Gwnaed ymdrechion sylweddol i ganfod ac ymgysylltu â’r prif grwpiau rhanddeiliaid. Mae Byw'n Annibynnol yn cefnogi llawer o agweddau ar fywyd bob dydd, ac mae llawer o wahanol feysydd polisi a rhanddeiliaid yn gysylltiedig. Mae hyn yn golygu y gallai rhai safbwyntiau fod wedi cael eu colli.

Nod yr ymchwil hon oedd creu prototeip o gydgynhyrchu Ymchwil Gymdeithasol y Llywodraeth (GSR). Gweithiodd y cydgynhyrchwyr gyda'i gilydd ym mhob rhan o'r ymchwil. O gwmpasu’r prosiect, cynllunio a chasglu data i ddadansoddi, nodi themâu, a datblygu strwythur naratif a chynnwys yr adroddiad hwn. Cafodd adroddiadau eu llunio a sicrhawyd eu hansawdd gan ymchwilwyr cymdeithasol Llywodraeth Cymru ac fe'u hanfonwyd i'r holl gydgynhyrchwyr er mwyn sicrhau eu bod yn gwneud synnwyr. Bydd gwerthusiad ar wahân yn archwilio i ba raddau y cyflawnwyd y nodau cydgynhyrchu.

Roedd y tîm cydgynhyrchu’n cynnwys Cadeiryddion Gweithgorau’r Tasglu Hawliau Pobl Anabl, ymchwilwyr cymdeithasol Llywodraeth Cymru, a swyddogion polisi Llywodraeth Cymru sy’n ymwneud â’r Tasglu Hawliau Pobl Anabl. 

Thema arwyddocaol a welwyd trwy gydol y trafodaethau oedd yr 'edefyn euraidd' o ymgorffori profiad bywyd ar bob lefel o NCFIL. 

Teimlwyd y gallai cryfhau cynrychiolaeth pobl anabl yn y penderfyniadau sy'n effeithio arnynt ac mewn swyddi arweinyddiaeth mewn perthynas â Byw'n Annibynnol wella’r gwaith o lunio polisïau a helpu i gynyddu dealltwriaeth y cyhoedd. Roedd ymdeimlad eang o rwystredigaeth gan randdeiliaid sydd wedi ymgysylltu â llunwyr polisi a dylunwyr gwasanaethau o'r blaen, ynghylch peidio â gwybod a yw eu mewnbwn yn cael effaith. Mae Sefydliadau Pobl Anabl yn helpu i hwyluso ymgysylltu rhwng dinasyddion a llunwyr polisi, darparwyr gwasanaethau a sefydliadau'r llywodraeth. Fodd bynnag, maent yn adrodd bod ganddynt amgylchedd anodd i weithio ynddo a chyllid cyfyngedig ar gyfer costau rhedeg craidd. Awgrymwyd bod hyn yn ei gwneud hi'n anoddach iddynt wneud eu gwaith. Codwyd y ffaith bod canolfannau Byw'n Annibynnol yn gyffredinol yn gallu darparu gwasanaethau fel eiriolaeth a chymorth cyflogres. Fodd bynnag, ystyriwyd ei bod yn anodd cefnogi ymgysylltu â dinasyddion, ymgyrchu, a darpariaeth heblaw am wasanaethau heb gyllid craidd. 

Roedd y cyfranogwyr yn teimlo bod cytuno ar ddiffiniad o 'Fyw'n Annibynnol' a rhannu hwn gyda rhanddeiliaid yn gam cyntaf pwysig. Yn seiliedig ar y canfyddiadau, rhaid i Fyw'n Annibynnol gynnwys mwy na gofal cymdeithasol yn unig, er bod hyn yn rhan bwysig. Ni ddylai olygu gwneud popeth drosoch chi'ch hun neu fyw ar eich pen eich hun. Dylai fod yn seiliedig ar yr hawl i fyw bywyd boddhaus ar sail gyfartal ag eraill. 

Roedd llawer o gyfranogwyr yn gweld bwlch rhwng yr hyn yr oedd angen iddo fod ar gael i gefnogi Byw'n Annibynnol a'r hyn sy'n digwydd yn ymarferol. Soniodd rhai am brofiad personol o sefydliadau nad ydynt yn cydymffurfio â Deddf Cydraddoldeb 2010. Tynnodd eraill sylw at ddiffyg canllawiau i gefnogi sefydliadau i ddilyn argymhellion CCUHPA. Mae'r rhain wedi'u cynnwys yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 (Deddfwriaeth y DU) (SSWBA).

Trafododd y cyfranogwyr beth fyddai'n gwneud Byw'n Annibynnol yn llwyddiannus. Y thema fwyaf cyffredin oedd cael cefnogaeth sy'n canolbwyntio ar y person a gallu dewis o blith ystod o opsiynau cymorth. Mae'r canfyddiadau'n dangos bod gofal personol o ansawdd da yn gwella meysydd eraill o fywyd, fel gwaith a pherthnasoedd personol. Rhannodd llawer o gyfranogwyr enghreifftiau o ble roedd opsiynau gofal personol yn annigonol. Roedd y rhain yn cynnwys: opsiynau yn gyfyngedig, heb eu cynnig, ar gael ond heb eu cyfleu, neu ddim yn briodol. Enghraifft o ddewis cyfyngedig oedd y trefniadau 'porthgadw' canfyddedig sy'n atal mynediad at Daliadau Uniongyrchol ar gyfer gofal personol. Mae hyn yn mynd yn groes i egwyddor ‘Llais a Rheolaeth’ Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) o 'roi’r unigolyn a’i anghenion wrth wraidd eu gofal'.

Mae canfyddiadau o’r gweithdy hefyd yn dangos bod cymorth yn cael ei ystyried yn 'dameidiog'. Mae cydweithio aneffeithiol rhwng gwasanaethau, gan gynnwys gwasanaethau gofal iechyd ac amrywiadau o ran ymagwedd awdurdodau lleol wedi arwain at anghydraddoldeb o ran mynediad at wasanaethau.

Roedd y cyfranogwyr yn gyffredinol yn cytuno bod gweithgareddau yn y Weledigaeth arfaethedig ar gyfer NCFIL yn cyd-fynd â'u disgwyliadau.

Mae canfyddiadau trafodaethau grwpiau trafod yn dangos mai un nodwedd bwysig NCFIL fyddai ei bod yn cael ei harwain gan bobl anabl, gyda phobl anabl yn cael eu cynrychioli ar bob lefel o fewn y sefydliad. Manteision hyn yw:

• dangos arfer gorau o ran gweithio hygyrch
• mynd i'r afael â chamsyniadau'r cyhoedd am rwystrau i ddarparu addasiadau yn y gweithle
• rhoi pobl anabl mewn swyddi arweinyddiaeth dylanwadol
• cynnig cyfleoedd cyflogaeth i bobl anabl
• cefnogi datblygiad proffesiynol

Nodwyd hefyd bod angen ymestyn cynrychiolaeth profiad bywyd ar baneli a mathau eraill o ymgysylltu â phobl anabl megis trwy rolau gwirfoddoli. Gallai hyn osgoi beichiau gwaith trwm ar rai unigolion. Dylid rhoi cydnabyddiaeth ariannol deg (taliad) am yr ymgysylltiad hwn. Hefyd, dylai hyfforddiant fod ar gael i annog dinasyddion i weithredu fel cynrychiolwyr. Gallai hyfforddi anelu at wella hyder, sgiliau siarad cyhoeddus, ac arfogi dinasyddion i deimlo eu bod yn gallu cynrychioli eu hunain gydag amrywiaeth o gynulleidfaoedd. Dylai hyn arwain at weld gwell amrywiaeth o leisiau mewn sgyrsiau cenedlaethol. 

Mae'r canfyddiadau'n awgrymu bod angen 'llais cryf' i gymryd trosolwg cenedlaethol o Fyw'n Annibynnol. Teimlwyd y byddai hyn yn arwain at newid trawsbynciol ac yn mynd i'r afael â’r natur dameidiog a welir o fewn strwythurau mewn cymdeithas a gwasanaethau ymarferol. Gallai gwaith cyfathrebu i ddiffinio a hyrwyddo Byw'n Annibynnol gefnogi ymwybyddiaeth y cyhoedd ac amlinellu’r arfer gorau ar gyfer cyflenwi. Gallai adeiladu rhwydweithiau ac arweinyddiaeth arfer gorau ganolbwyntio ar amrywiadau rhanbarthol, seilwaith a materion cydweithredu. Gallai NCFIL gynhyrchu tystiolaeth a data a allai gefnogi monitro Byw'n Annibynnol yng Nghymru, effaith polisïau a nodi rhwystrau. Gallai hefyd ddarparu gwasanaethau sy'n darparu hyfforddiant i unigolion a sefydliadau pobl anabl, yn ogystal â sefydlu Canolfan Astudiaethau Anabledd o bosibl. 

Nodwyd bod cefnogi rhanddeiliaid presennol yn weithgaredd pwysig. Gallai hyn olygu cefnogi ac o bosibl dod â rhanddeiliaid sydd eisoes yn darparu gwasanaethau at ei gilydd, i ategu a chyd-fynd â'r hyn sy'n gweithio'n dda. Mae’r rhanddeiliaid yn cynnwys canolfannau byw’n annibynnol, sefydliadau pobl anabl ac Anabledd Cymru, a swyddogion Awdurdodau Lleol sy'n gweithio i gefnogi hygyrchedd. Mae darparu cyswllt rhwng grwpiau lleol a llawr gwlad a phrosesau gwneud penderfyniadau yn genedlaethol yn bwysig. Gallai fod yn ffordd o gefnogi llais cryf, unedig ar bolisi. Gwelwyd bod sefydliadau pobl anabl yn chwarae rhan hanfodol wrth ddarparu gwasanaethau yn uniongyrchol i ddinasyddion a’u bod mewn sefyllfa dda i ddeall materion ar lawr gwlad. Roedd cyfranogwyr yn teimlo y dylid darparu cefnogaeth i wella gwytnwch sefydliadau pobl anabl. Gallai hyn gynnwys hyfforddiant, cymorth gwasanaethau proffesiynol, a rhwydweithiau cymheiriaid. Byddai rhannu arfer gorau yn arbennig o werthfawr i sefydliadau llai. Gallai hyn gynnwys canllawiau ar weithio gyda gwirfoddolwyr, gweithio hygyrch, a chyfleu beth mae Byw'n Annibynnol yn ei olygu yn ymarferol. Awgrymodd y cyfranogwyr y gallai rhwydweithiau rhanbarthol sefydledig fel Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol a'r Swyddfa Genedlaethol Gofal a Chymorth sydd newydd gael ei sefydlu rannu arfer gorau.

Gallai gweithgareddau cynhyrchu refeniw fynd i'r afael â bylchau yn y farchnad. Gallai'r rhain gynnwys hyfforddiant i sefydliadau ac unigolion, fel archwiliadau hygyrchedd. Cafwyd trafodaethau ehangach yn y gweithdy ynghylch modelau sefydliadol mentrau cymdeithasol. Mae'r rhain yn cael eu harchwilio yn adran olaf y bennod hon. 

Roedd cefnogaeth gref i ddylunio NCFIL i gynrychioli profiad bywyd, hygyrchedd i bawb, ac ategu gweithgarwch rhanddeiliaid presennol. Trafodwyd dulliau o ymdrin ag agweddau eraill fel cynaliadwyedd cyllid, gosod strategaethau, a model cyflawni, a rhannwyd ystod o safbwyntiau ar sut i wneud hyn orau. 

Mae’r canfyddiadau'n awgrymu bod yn rhaid i brofiad bywyd fod wrth wraidd gwneud penderfyniadau. Mae hyn ar bob lefel o sefydliad NCFIL, gan gynnwys arweinyddiaeth a thrwy gynnwys lleisiau dinasyddion gan ddefnyddio cydgynhyrchu. Dylid cefnogi hyn trwy: 

• greu amgylcheddau gwaith hygyrch
• sicrhau tâl teg i weithwyr
• sicrhau cydnabyddiaeth deg i wirfoddolwyr
• cael digon o rolau â thâl
• lleoli Canolfan mewn man lle y gall hyrwyddo ymgysylltu ehangach effeithiol, yn enwedig gyda sefydliadau ar lawr gwlad

Fel y dywedwyd yng Nghanfyddiadau Adran 2, dylai NCFIL allu rhoi llais unedig ar faterion trawsbynciol sy'n effeithio ar Fyw'n Annibynnol yn genedlaethol. Roedd llawer o'r farn y byddai cael NCFIL yn y trydydd sector neu wedi'i chyflwyno trwy rwydwaith o sefydliadau pobl anabl yn cefnogi'r nod o gael pobl anabl mewn arweinyddiaeth ac ar bob lefel.

Credwyd bod gweithio gyda sefydliadau rhanddeiliaid sydd eisoes yn cefnogi Byw'n Annibynnol, a’ hategu, yn hanfodol. Byddai hyn yn sicrhau nad yw NCFIL yn gwthio o’r neilltu nac yn dyblygu gwaith da sydd eisoes yn cael ei wneud, yn enwedig gan Anabledd Cymru a chanolfannau byw’n annibynnol lleol. Gellid contractio sefydliad presennol i sefydlu NCFIL. Awgrymodd eraill y gallai creu swyddi mynediad ac eiriolaeth mewn awdurdodau lleol gefnogi rhai o'r gweithgareddau a nodwyd.

Mae mynediad i randdeiliaid yn brif ystyriaeth arall. Mae hyn yn bwysig ar gyfer cyflwyno gweithgareddau NCFIL ac mewn termau daearyddol. Dylai rhanddeiliaid allu cymryd rhan mewn ffordd sy'n hygyrch iddynt. Dywedodd cyfranogwyr y byddai cael ffyrdd digidol ac wyneb yn wyneb o ymgysylltu yn cefnogi hygyrchedd i ystod eang o sefydliadau a dinasyddion. 

Gallai fod risgiau ynghylch cael NCFIL mewn un lle neu brif le ffisegol. Roedd rhai yn teimlo y gallai ei chael yn Ne-ddwyrain Cymru wneud anghydraddoldebau rhanbarthol yn waeth a dieithrio rhanddeiliaid mewn rhanbarthau eraill. Roedd gan rai bryderon y byddai’r adeilad yn dod yn ffocws ar draul gweithgareddau NCFIL. Byddai cynnal presenoldeb wyneb yn wyneb ledled Cymru yn hanfodol. Rhaid ystyried amrywiadau rhanbarthol o ran anghenion mynediad a chymorth. Roedd y syniadau i gefnogi hyn yn cynnwys adeiladu rhwydweithiau o sefydliadau trydydd sector lleol, gweithio gyda Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol, a chysylltu'r gwaith â nifer o brifysgolion ledled y wlad.

Nid oedd y cyfranogwyr yn cytuno ar ddull ariannu a ffefrir. Roedd yr ystyriaethau pwysig yn cynnwys cynaliadwyedd a gwaith teg i weithwyr a gwirfoddolwyr. Dywedwyd bod dibynnu ar wirfoddolwyr a'r trydydd sector i gyflawni'r gwaith hwn yn annerbyniol. Cefnogwyd cyllid ar gyfer gweithgareddau craidd gan lawer o gyfranogwyr. Roedd eraill yn teimlo y byddai datblygu incwm annibynnol trwy weithgareddau sy'n cynhyrchu refeniw, neu fodel menter gymdeithasol, yn fwy cynaliadwy i NCFIL. Dywedodd cyfranogwyr y byddai ei chael mewn sefydliad academaidd yn rhoi mwy o fynediad iddi at gyllid ac adnoddau ar gyfer cyflawni'r gweithgareddau arfaethedig.

Byddai’r man lle mae NCFIL wedi'i lleoli yn hanfodol i'w llwyddiant. Roedd y cyfranogwyr yn teimlo y byddai angen i NCFIL gael rheolaeth dros ei chyfeiriad strategol ei hun. Byddai'n gallu cael golwg ddiduedd ar weithgareddau sefydliadau rhanddeiliaid eraill sy'n gweithio tuag at Fyw'n Annibynnol. Teimlwyd y byddai hyn yn anodd ei gyflawni pe bai'n cael ei lleoli o fewn y llywodraeth. Roedd cefnogaeth i gorff hyd braich posibl gyda mandad clir. Gallai'r cyfeiriad strategol ddod o weithio gyda sefydliadau ar lawr gwlad i ddeall beth maen nhw'n teimlo y dylid ei flaenoriaethu. Gallai NCFIL ystyried y blaenoriaethau hyn yng nghyd-destun yr agenda genedlaethol.