Ymchwil yn edrych ar ffyrdd o wella’r Cynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd yng Nghymru - Cefndir

Ym mis Gorffennaf 2021, amlygodd adroddiad Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19 yr anghydraddoldeb sy’n wynebu pobl anabl mewn cymdeithas. Un o ymatebion Llywodraeth Cymru i'r adroddiad oedd sefydlu'r Tasglu Hawliau Anabledd, sef partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a phobl anabl. Roedd y Tasglu’n gweithredu ar egwyddor cydgynhyrchu, gyda mwy na 200 o swyddogion polisi Llywodraeth Cymru a 350 o rhanddeiliaid allanol yn cydweithio i ddatblygu argymhellion, gyda'r nod o wella’r canlyniadau i bob person anabl yng Nghymru. Defnyddiwyd yr argymhellion hyn fel sail i ganlyniadau a chamau gweithredu’r Cynllun Hawliau Pobl Anabl.

Ym mis Medi 2023, cytunodd y THA i gydweithio â'r Unedau Tystiolaeth Cydraddoldeb, Hil ac Anabledd (ERDEU) gyda'r nod o gydgynhyrchu Ymchwil Gymdeithasol y Llywodraeth (GSR) wedi'i llywio gan brofiad bywyd. Byddai'n profi i ba raddau y gellir cydgynhyrchu GSR, gan gydweithio i ymdopi â’r rhwystrau a chroesawu galluogwyr newid.

Nod yr ymchwil oedd profi ffordd amgen o gynnal ymchwil ar y cyd â chynrychiolwyr pobl anabl ac yn unol ag egwyddorion y model cymdeithasol o anabledd. Nodir mai ‘cydgynhyrchydd’ yw aelod o'r tîm traws-sector a gydweithiodd i greu prototeip o adroddiad GSR sydd wedi’i gydgynhyrchu.

Nod yr ymchwil oedd galluogi cyflawni cenhadaeth ERDEU, sef 'gwella argaeledd, ansawdd, gronynnedd a hygyrchedd tystiolaeth am unigolion sydd â nodweddion gwarchodedig a chysylltiedig fel ein bod yn deall lefel a mathau o anghydraddoldeb yng Nghymru yn llawn.'

Yr uchelgais, fel rhan o gyfrannu at Gymru fwy cyfartal, oedd galluogi'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau i ddatblygu polisïau sy’n seiliedig ar well gwybodaeth a sbarduno canlyniadau gwell i bobl. 

Bwriad yr ymchwil oedd cryfhau gwaddol y THA trwy archwilio'r argymhellion ymhellach. Dewiswyd dau argymhelliad gan Gadeiryddion y THA i ymchwilio iddynt, gan gynnwys un gan y Grŵp Cyflogaeth ac Incwm sy'n ganolbwynt i’r adroddiad hwn..

Mae'r adran hon yn cynnwys crynodeb o'r prif bwyntiau trafod gan 'Weithgor Cyflogaeth ac Incwm' y THA a gyfarfu chwe gwaith rhwng mis Mawrth a mis Rhagfyr 2023. Roedd y gweithgor yn cynnwys pobl anabl a sefydliadau sy'n eu cynrychioli, swyddogion polisi Llywodraeth Cymru, cynrychiolwyr undebau llafur, cyflogwyr ac academyddion. Cafodd argymhellion eu cyd-greu gan y gweithgor ac yna eu cyflwyno i'r THA llawn. Aeth y Gweinidog sy'n gyfrifol am gyflogaeth i’r cyfarfod olaf. 

Roedd cyfarfodydd y gweithgor yn archwilio ystod o rwystrau sy'n wynebu pobl anabl mewn perthynas â chyflogaeth ac incwm. Rhannodd pobl anabl eu profiadau bywyd o geisio cael gwaith ac aros mewn gwaith. Ymhlith y themâu a ddaeth i'r amlwg o'r profiadau hyn oedd diffyg dealltwriaeth cyflogwyr o'r Ddeddf Cydraddoldeb (2010), yn enwedig y ddyletswydd i wneud addasiadau rhesymol. Trafodwyd hefyd brinder darpariaeth trefniadau gweithio hyblyg, diffyg cymorth a hyfforddiant wedi'u teilwra, dyluniad swyddi anhyblyg ac agweddau negyddol tuag at bobl anabl. Lleisiodd llawer o gyfranogwyr anabl eu bod yn amharod i nodi eu hunan fel pobl anabl oherwydd ofn, gwahaniaethu a diffyg dealltwriaeth o hawliau yn y gweithle. 

Trafodwyd dwy o fentrau presennol y llywodraeth gan y gweithgor: Cynllun Mynediad at Waith Llywodraeth y DU a'i Chynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd. Mewn perthynas â’r Cynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd, roedd aelodau'r gweithgor yn teimlo nad oedd gan y cynllun hygrededd, ar ei ffurf bresennol, a bod angen ei ddiwygio. 

Cytunodd aelodau'r gweithgor fod cynllun cyflogwr sy’n esgor ar well arferion cyflogaeth i bobl anabl yn syniad da mewn egwyddor. Fodd bynnag, nid oedd gan lawer o bobl anabl fawr o hyder bod cynllun presennol Hyderus o ran Anabledd yn cyflawni hyn. 

Mae gan y cynllun dair lefel. Ystyrir nad yw lefelau 1 a 2 yn 'addas i'r diben' nac yn 'heriol'. Gellir cyflawni'r ddau hefyd trwy hunanasesiad gan y cyflogwr yn hytrach nag arolygiad ac achrediad allanol. Ystyrir bod Lefel 3 yn fwy cynhwysfawr a’i bod yn mynnu llawer mwy o waith i gyflogwyr. Mae gwerthuso ac arolygu yn elfen, er bod y rhain yn cael eu cynnal gan sefydliad Lefel 3 arall o fewn y cynllun, nid corff annibynnol a oedd â hyder pob person anabl. Roedd y diffyg ymdrech sy'n ofynnol gan gyflogwyr i gyflawni Lefel 1 y cynllun yn cael ei ystyried yn arbennig o nawddoglyd ac yn drech na diben y cynllun. Mewn cyferbyniad, mae Lefel 3 yn gofyn am fwy o ymrwymiad gan gyflogwyr, ond nodwyd mai dim ond 40 o gyflogwyr yng Nghymru sydd wedi cyflawni statws Arweinydd Hyderus o ran Anabledd Lefel 3 ar hyn o bryd, a dim ond 12 yn y sector preifat. Dylid nodi y gallai'r ffigurau hyn fod wedi cynyddu ers i'r argymhelliad gwreiddiol gael ei wneud. 

Awgrymodd aelodau'r gweithgor fod angen i gynllun presennol Hyderus o ran Anabledd fod yn fwy trylwyr, cynnwys mwy o bobl anabl a sefydliadau sy'n eu cynrychioli mewn gwerthusiadau a dangos manteision go iawn i bobl anabl. Fe wnaethant gynnig syniadau newydd ar gyfer y cynllun, fel nod barcud cyflogwr penodol ar gyfer Cymru, cynllun gwell gydag elfen Gymreig neu geisio gwelliannau i'r cynllun presennol ledled y DU. Mynegwyd pryderon gan rai nad oedd unrhyw adnoddau pwrpasol ar lefel ranbarthol ar hyn o bryd i wella'r cynllun yn y modd hwn, ac er mwyn iddo fod yn gadarn, y byddai angen y rhain. Y posibiliadau a’r cyfyngiadau posibl o ddiwygio'r Cynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd presennol yw sail y prosiect ymchwil hwn. Hoffwn ddiolch i holl aelodau’r Gweithgor am eu cyfraniadau a’u syniadau a wnaeth ysbrydoli’r gwaith ymchwil hwn.

Ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mehefin 2024 yng Nghymru, roedd 50.9% o bobl anabl mewn cyflogaeth (16-64 oed) o'u cymharu ag 81.6% o bobl nad ydynt yn anabl. Roedd y bwlch cyfradd cyflogaeth ar gyfer pobl anabl yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mehefin 2024 yn 30.7 pwynt canran.

Yn ogystal â hyn, yn 2022-23, roedd pobl anabl neu bobl â salwch cyfyngus hirsefydlog yn fwy na dwywaith mor debygol o fyw mewn cartref a oedd mewn amddifadedd materol na'r rhai nad ydynt yn anabl. Roedd un o bob pedwar o bobl anabl neu bobl â salwch cyfyngus hirsefydlog (25%) yn byw mewn cartref a oedd mewn amddifadedd materol o'u cymharu ag 11% o bobl nad ydynt yn anabl.

Ar gyfer pobl anabl mewn cyflogaeth, y gwahaniaeth cyflog rhwng pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl yng Nghymru oedd £1.75 (12.2%) yn 2023. Mae hyn yn golygu bod pobl anabl yng Nghymru yn ennill, ar gyfartaledd, £1.75 yn llai yr awr na phobl nad ydynt yn anabl.

Nod yr ymchwil oedd archwilio ymhellach argymhellion Gweithgor y THA yn ymwneud â'r Cynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd fel y disgrifiwyd uchod gydag ystod o rhanddeiliaid. Cynhaliwyd tri grŵp ffocws gyda chyflogwyr, undebau llafur a chynrychiolwyr Sefydliadau Pobl Anabl a Grwpiau Amhariad. 

Diffinnir SPA, Sefydliad Pobl Anabl, fel 'sefydliad sy'n cael ei arwain, ei gyfarwyddo a'i lywodraethu gan bobl anabl, gydag ymrwymiad i'r model cymdeithasol o anabledd a hyrwyddo hawliau dynol i unigolion anabl'. 

Gellir diffinio GA, Grŵp Amhariad, yn fras fel 'sefydliad sydd â’r diben o hyrwyddo buddiannau pobl ag amhariad penodol, nad yw'n cael ei redeg a'i lywodraethu yn llwyr, neu o gwbl, gan bobl anabl'. Sefydlwyd rhai o’r Grwpiau hyn i fynd i'r afael â'r problemau canfyddedig sy'n gysylltiedig â bod â chyflwr meddygol a defnyddio model meddygol o anabledd. Mae rhai Grwpiau Amhariad yn cydnabod manteision model cymdeithasol.     

Cydgynlluniwyd themâu trafod y Grwpiau Ffocws gyda'r nod o archwilio sut y gellid gwella'r Cynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd presennol a pha fodelau o’i gyflwyno a allai fod yn ddefnyddiol. Y cwestiynau ymchwil oedd:

• sut fyddai bob un o'r tri opsiwn canlynol yn gweithio?
  • datblygu nod barcud cyflogwr penodol i Gymru?
  • gwella'r cynllun presennol gydag elfen Gymreig iddo?
  • dylanwadu ar Lywodraeth y DU sy’n dod i mewn i newid cynllun y DU gyfan?

Cytunodd y tîm ymchwil ei bod yn bwysig ystyried:

• o’i gymharu â'r cynllun presennol, beth yw manteision ac anfanteision cymharol pob un?
• beth yw'r costau a’r buddion economaidd posibl i bobl anabl, cyflogwyr a'r economi ehangach?
• beth yw'r heriau a'r cyfleoedd ar gyfer gweithredu?

Cydhwyluswyd trafodaethau’r Grwpiau Ffocws a chaniatawyd iddynt lifo er mwyn clywed am y meysydd oedd o’r diddordeb mwyaf i’r cyfranogwyr ac oedd fwyaf o fewn eu profiad. Roedd y data a gasglwyd fesul thema ac fe’i cyflwynir fel gwybodaeth sy’n rhoi mewnwelediad ynghylch y cynllun presennol ac yn archwilio'r potensial ar gyfer modelau amgen sy'n fwy pwrpasol i ddiwallu anghenion pobl anabl a sefydliadau yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys:

• profiadau o'r Cynllun Cyflogwr Hyderus o ran Anabledd presennol a barn rhanddeiliaid am sut i wella'r cynllun presennol
• rhwystrau posibl rhag diwygio'r cynllun presennol
• creu cynllun cyflogwr Cymreig annibynnol i Gymru neu elfen ddatganoledig o fewn cynllun cenedlaethol y DU a manteision a heriau posibl hyn
• problemau cyflogaeth sy’n wynebu pobl anabl y byddai angen i gynllun fynd i'r afael â nhw yn y dyfodol

Daeth cyfranogwyr yr ymchwil â chyfoeth o wybodaeth a phrofiad ynglŷn â'r cynllun a'r materion sy’n wynebu pobl anabl mewn cyflogaeth. Fodd bynnag, dylid cydnabod mai darn cyfyngedig o ymchwil yw hwn nad oedd yn anelu at werthuso'r cynllun cyfredol yn llawn, ond yn hytrach archwilio'r opsiynau a drafodwyd gan weithgor y THA. Nid yw'r sampl yn gwbl gynrychioliadol o bob math o gyflogwyr, ac nid oedd yn cynnwys barn adran Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gynnal y cynllun presennol. Mae adran fethodoleg yr adroddiad hwn yn amlinellu'r dulliau ymchwil yn fanylach ymhellach, gan gynnwys unrhyw gyfyngiadau methodolegol.

Mae maes polisi cyflogaeth pobl anabl yng Nghymru yn gymhleth. Mae deddfwriaeth cyflogaeth wedi'i gadw gan Lywodraeth y DU sy'n golygu bod pwerau Llywodraeth Cymru wedi'u cyfyngu i raddau helaeth i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol gyda chyflogwyr ac undebau llafur i newid diwylliant ac ymddygiad, creu mwy o arfer da, a defnyddio eu perthynas â nhw i hyrwyddo'r model cymdeithasol o anabledd.               

Fodd bynnag, gallai newidiadau diweddar ar lefel y DU a lefel ddatganoledig helpu i gyflawni newid pellach. Mae hyn yn cynnwys: 

• Bil Hawliau Cyflogaeth a Bil Cydraddoldeb (Hil ac Anabledd) arfaethedig a pherthynas gryfach â’r Adran Gwaith a Phensiynau, i weithio'n fwy cydweithredol i fanteisio ar safbwynt polisi sy’n cydredeg fwyfwy
• mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fabwysiadu dull cydgynhyrchiol a defnyddio profiad bywyd i lywio datblygiad polisi, yn enwedig drwy'r THA a sefydlu'r DDEU, yn cyflwyno cyfleoedd gwerthfawr i gryfhau polisi cyflogaeth pobl anabl Llywodraeth Cymru
• mae sefydlu tîm parhaol o Hyrwyddwyr Cyflogaeth Pobl Anabl yn gwella gallu Llywodraeth Cymru i weithio'n strategol gyda phartneriaid a chyflogwyr i wella rhagolygon cyflogaeth pobl anabl

Ar hyn o bryd mae Llywodraeth Cymru yn cyflogi tîm o bum Hyrwyddwr Cyflogaeth Pobl Anabl.

Mae'r Hyrwyddwyr yn cynorthwyo i gyflawni uchelgais Llywodraeth Cymru i wella canlyniadau cyflogaeth i bobl anabl fel y nodir yn rhaglen Llywodraeth Cymru: 

• Ymrwymiad ei Rhaglen Lywodraethu i ddefnyddio'r rhwydwaith newydd o Hyrwyddwyr Cyflogaeth Pobl Anabl i helpu i gau'r bwlch rhwng pobl anabl a gweddill y boblogaeth sy'n gweithio.
• Carreg Filltir Genedlaethol ar gyfer dileu'r bwlch cyflog ar gyfer rhyw, anabledd ac ethnigrwydd erbyn 2050.
• Cynllun Cyflogadwyedd a Sgiliau
• Agenda Gwaith Teg

Un o rolau’r Hyrwyddwyr yw ymgysylltu â chyflogwyr mawr, sefydliadau cynrychioli cyflogwyr ac undebau llafur, gyda'r nod o hyrwyddo recriwtio a chadw pobl anabl, hybu ymwybyddiaeth o'r model cymdeithasol o anabledd, hyrwyddo'r Cynllun Hyderus o ran Anabledd a gwella profiad pobl anabl o waith a’u rhagolygon gyrfa.

Mae eu gwaith yn ategu gwaith Cynghorwyr Cyflogaeth Pobl Anabl Busnes Cymru sy'n ymgymryd â rôl debyg gan ganolbwyntio ar fusnesau newydd a busnesau bach a chanolig (BBaChau). 

Mae dros 250,000 o fentrau gweithredol yng Nghymru, gyda’r Hyrwyddwyr yn canolbwyntio eu hamser a'u hymdrechion ar berthnasoedd 'un-i-lawer', yn hytrach na pherthnasoedd 'un-i-un' gyda chyflogwyr unigol. Cyflawnir hyn trwy weithio gyda chyrff cynrychioli cyflogwyr, sefydliadau'r sector cyhoeddus a phartneriaethau cymdeithasol. 

Gwaith Teg

Mae cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant yn rhan annatod o agenda gwaith teg Llywodraeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno ystod o weithgareddau yn y maes hwn a fydd yn cael effaith gadarnhaol dros y tymor hwy ar gyfleoedd a chanlyniadau cyflogaeth i bobl anabl ac eraill sydd â nodweddion gwarchodedig. Mae hyn yn cynnwys: 

• gwybodaeth, cyngor ac arweiniad i gyflogwyr: gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol i ysgogi newidiadau mewn diwylliant ac ymddygiad, ac i hybu ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o waith teg a manteision gweithlu amrywiol
• gwybodaeth, cyngor ac arweiniad i weithwyr: hybu ymwybyddiaeth o hawliau yn y gweithle, gan adeiladu ar ymgyrchoedd blaenorol drwy ddatblygu adnoddau ar-lein sy'n rhoi cyngor ac arweiniad ac yn cyfeirio pobl at wasanaethau arbenigol
• ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch hawliau gweithwyr sydd wedi eu cadw ganddynt a galw am amddiffyniadau ychwanegol a gorfodi mwy effeithiol
• hyrwyddo pobl i gael cysylltiad ag undebau llafur ac ymaelodi â nhw fel modd o amddiffyn hawliau gweithwyr anabl
• uchelgais cynyddol i wella cyrhaeddiad ac effaith y Contract Economaidd a'n Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi

Mae'r cymorth i unigolion gael gwaith a datblygu yn y gwaith, yn ogystal â chymorth wedi'i dargedu i bobl anabl, wedi'i nodi yn "Cymru gryfach, decach, wyrddach: cynllun ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau". Mae hyn yn cynnwys ystod o raglenni cyflogadwyedd.

Dros y misoedd diwethaf, mae gwaith wedi dechrau i ddatblygu Rhaglen Cymorth Cyflogadwyedd a fydd yn dod â rhaglenni cyflogadwyedd (ReAct+, Twf Swyddi Cymru + a Chymunedau am Waith) at ei gilydd. Dros y misoedd nesaf, bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â phartneriaid ar y Rhaglen Cymorth Cyflogadwyedd newydd a'i rhyngwyneb â rhaglenni cyflogadwyedd eraill sy'n cael eu cyflwyno yng Nghymru.

Ers i'r gwaith hwn ddechrau, mae Llywodraeth y DU wedi datgan ei bwriad i ddatganoli cyllid cymorth cyflogaeth nad yw'n perthyn i’r Ganolfan Byd Gwaith i Lywodraeth Cymru fel y gall lunio cynnig gwaith, iechyd a sgiliau cydgysylltiedig i bobl leol, gan gynnwys y rhai â nodweddion gwarchodedig. Ar hyn o bryd mae Swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda swyddogion yr Adran Gwaith a Phensiynau i roi gwybodaeth ar gyfer yr hyn y dylid canolbwyntio arno wrth gyflwyno rhaglen arfaethedig yr adran honno sef Trailblazer, (sy'n canolbwyntio ar anweithgarwch economaidd). Bydd y cydweithio cadarnhaol hwn rhwng swyddogion yn sicrhau bod y rhaglen yn croesawu dulliau arloesol wrth gefnogi pobl i fynd yn ôl i'r gweithle.

Er bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i ddatganoli'r holl gymorth cyflogaeth nad yw’n perthyn i’r Ganolfan Byd Gwaith i Gymru, mae’n ddyddiau cynnar iawn ar drafodaethau swyddogion am yr hyn y gallai hynny ei olygu i Gymru.