Diogelwch tomenni glo

Mae tomenni glo yn waddol o orffennol glofaol Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod ein cymunedau’n ddiogel.

Ym mis Chwefror 2020, gwelwyd rhagor o stormydd gaeafol gyda glawiad eithafol o ganlyniad i effeithiau newid yn yr hinsawdd. Arweiniodd hyn at dirlithriad ar domen lo nas defnyddir yn Tylorstown, Rhondda Cynon Taf.

Mae gennym domenni glo yma yng Nghymru o ganlyniad i’n hanes glofaol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod ein cymunedau’n ddiogel.

Mewn ymateb i’r tirlithriad yn Tylorstown sefydlodd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU Dasglu Diogelwch Tomenni Glo ar y cyd. Nod y Tasglu oedd asesu statws presennol tomenni glo nas defnyddir yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru a’i phartneriaid yn cyflawni rhaglen waith. Mae’r rhaglen hon yn cynnwys archwilio a chynnal a chadw tomenni glo. Mae hefyd yn cynnwys cyflwyno deddfwriaeth newydd yn y Bil Tomenni Mwyngloddiau a Chwareli Nas Defnyddir (Cymru).

Mae tomenni glo nas defnyddir yn cael categorïau dros dro. Mae’r categorïau’n dangos pa domenni y gallai fod angen eu harchwilio'n amlach er mwyn asesu draenio a sefydlogrwydd.

Mae’r categorïau’n ystyried llawer o wahanol ffactorau sy’n cael eu hasesu gan arbenigwyr technegol. Mae’r ffactorau hyn yn cynnwys:

• Maint a geometreg
• Peryglon posibl
• Derbynleoedd posibl
• Hanes y safle
• Unrhyw seilwaith cysylltiedig
• Gofynion archwilio a monitro

Categori D

Tomen â’r potensial i effeithio ar ddiogelwch y cyhoedd – i’w harchwilio o leiaf ddwywaith y flwyddyn

Categori C

Tomen â’r potensial i effeithio ar ddiogelwch y cyhoedd – i’w harchwilio o leiaf unwaith y flwyddyn

Categori B    

Tomen nad yw’n debygol o effeithio ar ddiogelwch y cyhoedd

Categori A

Tomen y mae’n annhebygol iawn y bydd yn effeithio ar ddiogelwch y cyhoedd

Categori R    

Tomen y mae’n annhebygol iawn y bydd yn effeithio ar ddiogelwch y cyhoedd. Mae’n bosibl ei fod wedi cael ei symud neu fod rhywbeth wedi’i adeiladu drosti

Mae llawer o waith wedi cael ei wneud ers mis Chwefror 2020 i nodi statws pob tomen a gwneud gwaith cynnal a chadw.

Gofynnwyd i'r Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio archwilio tomenni glo categori C unwaith y flwyddyn a chategori D ddwywaith y flwyddyn. Yn 2024, cwblhaodd yr Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio yr archwiliadau o bob tomen categori B. Yn 2025, yn ogystal â'r archwiliadau rheolaidd o domenni categori C a D, dechreuodd raglen o archwiliadau ar bob tomen categori A. Disgwylir iddi gymryd tua dwy flynedd i gwblhau'r rhaglen hon. Mae archwiliadau yn helpu i nodi unrhyw waith cynnal a chadw sydd angen ei wneud. 

Awdurdodau lleol sy'n gwneud y gwaith cynnal a chadw a nodir gan yr archwiliadau. Rhwng 2022 a 2024, darparodd Llywodraeth Cymru £44.4 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer cynnal a chadw tomenni glo. Rwy'n falch o gyhoeddi bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £34 miliwn pellach yn 2025 i gefnogi 10 awdurdod lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i wneud gwaith hanfodol ar draws 130 o domenni glo ledled Cymru. 

Bydd y dyraniad ychwanegol a gadarnhawyd yn ddiweddar gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn golygu y bydd dros £220m wedi'i fuddsoddi mewn diogelwch tomenni glo.

Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu treialon technoleg mewn tomenni glo gradd uwch addas. Nod y rhain yw nodi technolegau a allai gyfrannu at reoli tomenni glo nas defnyddir yn ddiogel ac yn effeithiol. 

Mae'r treialon yn ymdrin â mwy na 70 o safleoedd yng Nghymru. Bydd canlyniadau'r treialon yn cael eu hadolygu wrth iddynt gael eu cwblhau.  

Ym mis Tachwedd 2023, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fapiau a oedd yn cynnwys lleoliad tomenni glo nas defnyddir categori C a D. Yna, cyhoeddwyd mapiau a oedd yn cynnwys lleoliad tomenni glo categori A, B ac R ym mis Mawrth 2024. Unwyd y mapiau hyn ym mis Mai 2025 i greu un map sy'n dangos yr holl domenni glo nas defnyddir o bob categori ledled Cymru. 

Gweld lleoliadau tomenni glo nas defnyddir yng Nghymru

1. Nid oes unrhyw domenni glo nas defnyddir wedi'u cofnodi yng Ngheredigion, Conwy, Sir Ddinbych, Gwynedd, Casnewydd na Bro Morgannwg.
2. Gall ffigurau newid o ganlyniad i archwiliadau a gwaith asesu parhaus.

Mae angen cyhoeddi gwybodaeth wedi'i diweddaru er mwyn adlewyrchu newidiadau a nodir gan yr Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio pan fydd yn archwilio unrhyw domenni glo nas defnyddir. Gall gwybodaeth wedi'i diweddaru gynnwys: 

• tomenni glo nas defnyddir sydd wedi'u cofnodi am y tro cyntaf
• diwygiadau i ffiniau rhai tomenni sydd eisoes wedi'u cofnodi
• rhai tomenni y mae eu sgôr categori wedi newid
• rhai tomenni y nodwyd nad ydynt yn bodoli mwyach neu a ddosbarthwyd yn anghywir fel tomenni glo nas defnyddir.

Caiff diweddariadau o'r set ddata tomenni glo nas defnyddir eu cyhoeddi ddwywaith y flwyddyn. Cyhoeddir Diweddariad y Gwanwyn ar ôl i'r rhaglen o archwiliadau a gynhelir yn ystod y gaeaf (tomenni Categori C a D) gael ei chwblhau a chyhoeddir Diweddariad yr Hydref ar ôl i archwiliadau a gynhelir yn ystod yr haf (tomenni Categori D) gael eu cwblhau.

Rhoddir manylion y tomenni lle mae newidiadau wedi'u nodi yn y llyfryn o ddiweddariadau.

Mae'r tabl isod yn rhoi crynodeb o'r newidiadau a nodwyd yn ystod cyfnod Archwiliadau'r Haf 2025. Dylid nodi bod y tabl yn cynnwys newidiadau a nodwyd o raglen yr archwiliadau categori A a ddechreuodd yn Gwanwyn 2025.

Dyma'r tro cyntaf y bydd y rhan fwyaf o domenni categori A wedi'u harchwilio gan yr Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio ar ran Llywodraeth Cymru. O ganlyniad, mae'n dangos nifer uwch na'r arfer o newidiadau a gofnodwyd yn y set ddata. Gall arolygiadau ar y safle ddatgelu gwybodaeth newydd a allai olygu bod sgôr neu ffin tomenni glo nas defnyddir yn cael ei adolygu neu nad yw'n cynnwys sborion glo.

*O dan y gyfundrefn bresennol o archwiliadau a gwaith cynnal a chadw, ni chaiff sgoriau categori tomenni glo nas defnyddir eu lleihau. Diben hyn yw sicrhau bod pob tomen lo nas defnyddir yn cael ei monitro yn unol â'r sgôr categori wreiddiol (lle mae'r sgôr wreiddiol honno yn uwch). Er enghraifft, caiff tomen Categori C yr ailasesir ei bod yn perthyn i Gategori B ei dangos o hyd fel tomen Categori C a bydd yn cael archwiliad blynyddol fel y byddai tomen Categori C yn ei gael.

Mae diogelwch tomenni glo wedi’i ddatganoli i Gymru. Y ddeddfwriaeth ar gyfer tomenni glo nas defnyddir yw Deddf Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni) 1969. Mae hon yn dyddio’n ôl i’r adeg pan oedd y diwydiant glo yn weithredol.

Yn 2020, gofynnodd Gweinidogion Cymru i Gomisiwn y Gyfraith  adolygu'r ddeddfwriaeth bresennol ar domenni glo nas defnyddir.

Roedd yn cynnwys ymgynghoriad o fis Mehefin i fis Medi 2021. Cyhoeddodd Comisiwn y Gyfraith ganlyniadau'r ymgynghoriad a'i argymhellion ym mis Mawrth 2022.

Roedd yr adroddiad yn nodi'n glir y diffygion o ran y gyfundrefn bresennol.  Roedd yn cynnig fframwaith rheoleiddio modern ar gyfer tomenni nas defnyddir.

Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei chynigion ar gyfer trefn newydd ar 11 Mai 2022 yn y Papur Gwyn ar Ddiogelwch Tomenni Glo (Cymru). Mae'r cynigion yn adeiladu ar argymhellion Comisiwn y Gyfraith. Daeth yr ymgynghoriad i ben ar 4 Awst 2022 a gwnaethom gyhoeddi crynodeb o’r ymatebion ym mis Tachwedd 2022.

Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei hymateb dros dro i adolygiad Comisiwn y Gyfraith ym mis Medi 2022, a'i hymateb manwl ym mis Mawrth 2023. Derbyniodd Llywodraeth Cymru y rhan fwyaf o argymhellion Comisiwn y Gyfraith, neu eu derbyn ar ffurf wedi'u haddasu. Mae'r ymateb yn rhoi trosolwg o ddull arfaethedig Llywodraeth Cymru, a'i hymateb i bob un o'r argymhellion. 

Ym mis Gorffennaf 2025, pasiodd y Senedd Fil Tomenni Mwyngloddiau a Chwareli Nas Defnyddir (Cymru) Llywodraeth Cymru. Cafodd y Bil ei selio yn swyddogol mewn seremoni yn Big Pit Blaenafon ar 11 Medi 2025.

Bydd y gyfraith fodern yma'n sicrhau bod hen domenni glo yn cael eu rheoli yn effeithiol yn y tymor hir, ac yn lleihau'r risg i'r cyhoedd. Bydd y Bil yn sefydlu corff cyhoeddus newydd, Awdurdod Tomenni nas Defnyddir Cymru, a fydd â swyddogaethau mewn perthynas ag asesu, cofrestru, monitro a rheoli tomenni nas defnyddir. Bydd yr Awdurdod newydd yma'n cael ei sefydlu ym mis Ebrill dwy fil a dau ddeg saith (2027). Bydd cyfrifoldebau'r Awdurdod yn cael eu hymgorffori yn y gyfraith a byddant yn ffurfioli'r gwaith presennol a wneir gan yr Awdurdod Adfer Mwyngloddio, gan baratoi'r ffordd fel rhan o ymrwymiad cenhedlaeth i ddiogelwch tomenni.

Yn y cyfamser, mae rhaglen waith diogelwch tomenni glo Llywodraeth Cymru yn mynd rhagddi ac yn parhau i gydweithio ag awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a'r Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio i drefnu prosesau archwilio a threfn gwaith cynnal a chadw effeithiol ledled Cymru.

Os ydych yn bod gennych domen glo nas defnyddir darllenwch ein hysbysiad preifatrwydd ar gyfer perchnogion tir.  

• Datganiad Llafar: Data ar Leoliadau Tomenni Glo
• Datganiad Ysgrifenedig: Ymatebion i’r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn (Cymru) ar Ddiogelwch Tomenni Glo
• Datganiad Ysgrifenedig: Papur Gwyn ar Ddiogelwch Tomenni Glo (Cymru)
• Datganiad Llafar: Diogelwch Tomenni Glo
• Data newydd yn dangos gwir faint problem y tomennydd glo wrth i'r Prif Weinidog apelio am gyllid newydd (26 Hydref 2021)
• Datganiad Ysgrifenedig: Y diweddaraf am ddiogelwch tomenni glo (11 Hydref 2021)
• Datganiad Ysgrifenedig: Y diweddaraf am ddiogelwch tomenni glo (11 Chwefror 2021)
• Mark Drakeford, y Prif Weinidog, yn galw ynghyd uwch-gynhadledd ar ddiogelwch tomenni glo (23 Rhagfyr 2020)
• Prif Weinidog Cymru Mark Drakeford a’r Ysgrifennydd Gwladol Simon Hart yn cadeirio’r Uwchgynhadledd Tomenni Glo (5 Awst 2020)
• Simon Hart, yr Ysgrifennydd Gwladol, a Mark Drakeford, y Prif Weinidog, yn cadeirio cyfarfod i drafod diogelwch tomennydd glo (25 Chwefror 2020)